غلامرضا مصدق
هرازگاهی خبر فسادی کلان، همه توجه ها را به خود جلب میکند. فرآیند و نوع مواجهه همیشگی با این فساد ها عبارتند از:۱- استمرار و تکرار فسادها ۲- افزایش تصاعد هندسی فسادها۳- تمرکز صد درصدی مسئولان بر تعقیب و مجازات متخلفان
۴- آه و ناله کردن عده ای هم از فقدان و ضعف نظارت
بر اساس تجارب مشترک بشری، فساد دردی شناخته شده و درمان آن شناخته شده تر از خودِ درد است. فساد قبل از اینکه ناشی از وجود مفسدان باشد، ناشی از جَو و ساختار بستر ساز فساد است. چرا در کشورهای اسکاندیناوی کمترین فساد و در کشورهای دیگری مثل سومالی و سوریه فساد در اوج است؟ آیا دلیل پاک بودن کشورهای با درجه بسیار پائین فساد وجود انسانهای اخلاقمدار و با تقوا و در کشورهای فاسد وجود انسانهای بالذاته فاسد است؟ خیر، اگر در سوئد و ژاپن هم جَو و ساختار، زمینه فساد را فراهم کند، چه بسا که مردم آن کشورها در فساد کردن دست کمی از کشورهای به شدت فاسد نداشته باشند. کُره شمالی و جنوبی، دو کشور، با جغرافیا، نژاد، زبان، تاریخ و فرهنگ مشترک هستند، اما کره جنوبی به نسبت پاک و کره شمالی غرق در فساد است، تفاوت این دو نه در خصوصیات فردی مردم بلکه در جَو و ساختارهای ضد فساد و فسادزای آنهاست.
اگر ابزارهای مشترک مبارزه با فساد که حاصل تجارب مشترک بشری هستند تشریح شوند، هم ریشه و هم راه مبارزه کارآمد با فساد مشخص می شود. ابزارهای مبارزه اصولی با فساد عبارتند از :۱- اقتصاد رقابتی۲- دولت کوچک۳- رسانه های آزاد، مستقل و رسمی۴- قوه قضائیه مستقل
به هر میزانی که اقتصاد کشوری رقابتی تر، به همان نسبت فساد کمتر می شود. یکی از سرچشمه های اصلی فساد، وجود رانتهای متعدد، مانند،کالای یارانه ای مثل، آرد، سوخت، دارو، ارز دولتی، وامهای کم بهره و غیره زمینه ای به وسعت دریا برای فساد در اقتصادهای غیررقابتی فراهم می کند. همچنین، این اصلی اثبات شده است که به هر میزانی که دولت فربه تر، فساد هم بیشتر و بالعکس. رسانه های آزاد، مستقل و رسمی بعنوان رکن چهارم دموکراسی مثل عقاب از آسمان در پی شکار اخبار هیجان انگیز و مورد توجه مردم برای جذب مخاطب بیشتر هستند، به دلیل استقلال این نوع رسانه ها از حاکمیت، بدون دغدغه، تخلفات را رسانه ای میکنند و به دلیل رسمی بودن، باید پاسخگوی صحت گزارشات خود باشند. با این حال هر چند که ساختارها ضد فساد طراحی و اجراء شده باشند، بالاخره معدود افراد مفسد در هر جامعه ای همیشه خواهند بود، در صورت تخلف، قوه قضائیه مستقل، در کمال بیطرفی دمار از روزگار مفسدان درخواهد آورد.
وجود ابزارهای چهارگانه، هر کدام به تنهایی شرط لازم و نه کافی برای مبارزه با فساد هستند، بنابراین هر چهار ابزار باید همزمان پای کار باشند. ما اقتصادی به غایت غیر رقابتی، دولتی بزرگ و رسانه های ضعیفی داریم، که اولی روز به روز غیر رقابتی تر، دومی فربه تر و سومی ضعیف تر می شوند. حتی با فرض وجود قوه قضائیه ۱۰۰٪ مستقل و اعدام روزانه سلاطینِ، سکه، ارز، چای، قیر، شکر، گوشت و غیره، تاثیر چندانی در مبارزه با فساد نخواهد داشت، زیرا سرچشمه های فساد لاینقطع در حال زمینه سازی برای فساد هستند. تعقیب و مجازات مفسدان، آخرین گام از ده ها گام فرآیند مبارزه سیستماتیک با فساد است و نه همه آن، در واقع، مجازات متخلفان امری فرعی، اصل ساختارهای فسادزا است. نظارت بر صدها چشمه فسادزا، نیازمند، صدها هزار ناظر است، با فعالیت سه شیفته سرچشمه های فسادزا، خودِ ناظران هم بعد از مدتی محتاج ناظر میشوند و این دور باطل انتهائی ندارد. وقتی ساختار طوری طراحی شود که برای کنترل نیازمند هزاران هزار ناظر باشد و مکرراً موارد فساد تکرار شوند، مسلماً ساختاری با فساد سیستماتیک است.
با وجود اقتصاد غیر رقابتی موجود، دولت بزرگ و فقدان رسانه های آزاد، مستقل و رسمی محالِ محالِ محال است، مبارزه با فساد به نتیجه برسد، حتی اگر روزی صد مفسد اقتصادی در ملاء عام اعدام شوند. مبارزه اصولی و موثر با فساد الزامات خود را دارد، آیا حاضریم اقتصاد را رقابتی، دولت را کوچک و آزادی لازم را به رسانه ها بدهیم؟ بدون الزام به این الزامات مبارزه به فساد، آب در هاون کوبیدن است.اگر کشوری در دنیا وجود دارد که بدون استفاده از ابرازهای چهارگانه مذکور در مبارزه با فساد موفق شده، حتماً ایران دومی آن خواهد بود.
چاپ در شماره ۱۴۵۳روزنامه ی یادگار امروز مورخ۱۴۰۲/۱۰/۲۳
دیدگاه ها