ابرچالش صادرات گاز

باوجود دریافت ۴.۵ میلیارد دلار از صادرات گاز توسط دولت ایران در سال مالی گذشته، ایران مجبور به مصرف ۱۸ میلیارد لیتر گازوئیل و نفت کوره در داخل کشور به ارزش بیش از ۹ میلیارد دلار شد.

پیش‌بینی تولید گاز در خاورمیانه

بر اساس گزارش منتشر شده توسط مجمع کشورهای صادرکننده گاز، انتظار می‌رود تولید گاز طبیعی در خاورمیانه تا سال ۲۰۵۰ افزایش یابد و به ۱.۱۶۵ تریلیون متر مکعب برسد. این بدان معناست که منطقه شاهد افزایش تولید گاز طبیعی به میزان ۴۸۰ میلیارد متر مکعب خواهد بود که سهم کشورهای خاورمیانه در تولید گاز جهانی را به ۲۱ درصد ارتقاء می‌دهد. تولید گاز طبیعی در خاورمیانه در بازه زمانی ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۲ با نرخ قابل توجه ۵۰ درصد رشد داشته و از ۴۶۰ به ۶۸۵ میلیارد متر مکعب رسیده است.

این گزارش بر این باور است که افزایش مورد انتظار عمدتاً ناشی از پروژه‌های گازی غیرمتعارف، به‌ویژه در عربستان سعودی، قطر و ایران، همچنین نقش مهم «گاز همراه» در عراق خواهد بود. تخمین زده می‌شود که تولید گاز معمولی ۹۴ درصد از رشد کل تولید گاز طبیعی در خاورمیانه تا سال ۲۰۵۰ را تشکیل دهد. همچنین، برآورد می‌شود که پروژه‌های گاز متعارف در منطقه تا سال ۲۰۵۰ حدود ۳۸۵ میلیارد متر مکعب اضافه کنند و پروژه توسعه «گنبد شمالی» در قطر عامل اصلی برای رشد تولید گاز طبیعی در خاورمیانه است، زیرا احتمالا تا سال ۲۰۵۰ حدود ۱۱۰ میلیارد متر مکعب سهم خواهد داشت.

سهم گاز غیرمتعارف

براساس گزارش‌ها؛ عمان، عربستان سعودی و امارات پیشگام افزایش تولید گاز غیرمتعارف خواهند بود تا این نوع گاز به تدریج به رشد تولید گاز طبیعی در خاورمیانه کمک کند. در سال ۲۰۲۲، سهم مخازن گاز غیرمتعارف در کل تولید گاز طبیعی خاورمیانه تنها به ۱.۸ درصد رسید و ۱۳ میلیارد متر مکعب را ثبت کرد. با این حال، احتمالا تولید گاز غیرمتعارف خاورمیانه تا سال ۲۰۵۰ به ۳۷ میلیارد متر مکعب افزایش یابد و ۳.۲ درصد از کل عرضه منطقه را تامین کند. در میان برجسته‌ترین پروژه‌های گازی غیرمتعارف در خاورمیانه، میدان جفوره عربستان دارای ذخایری بوده که اخیراً به ۲۲۹ تریلیون فوت مکعب (۶.۴۸ تریلیون متر مکعب) و ۷۵ میلیارد بشکه میعانات رسیده است.

انتظار می‌رود عربستان سعودی در سال ۲۰۲۵ تولید خود را از میدان جفوره آغاز کند و تا آغاز سال ۲۰۴۰ به حداکثر تولید ۱۲ میلیارد متر مکعب برسد. همچنین، میدان گازی «خزان» در عمان با ذخایر حدود ۲۰ تریلیون فوت مکعب (۰.۶ تریلیون متر مکعب) نقش مهمی در این راستا دارد. امارات نیز در حال اجرای پروژه گاز غیرمتعارف «رویس» است که هدف آن تولید ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز تا سال ۲۰۳۰ است.

نقش مهم خلیج فارس

انتظار می‌رود که قطر تا سال ۲۰۵۰ تولید گاز خود را با توسعه میدان گنبد شمالی تا ۷۰ درصد افزایش دهد. همچنین، تولید گاز در عربستان سعودی تا سال ۲۰۵۰ به ۱۴۵ میلیارد متر مکعب افزایش می‌یابد که به انگیزه برنامه‌های آرامکو برای توسعه میادین گازی متعارف و غیر متعارف مرتبط است. شایان ذکر است که تولید گاز طبیعی عربستان در سال ۲۰۲۲ به ۱۲۰.۴ میلیارد متر مکعب در مقایسه با ۱۱۴.۵ میلیارد متر مکعب در سال ۲۰۲۱ افزایش یافت.

براساس برآوردها، تولید گاز عمان نیز به رشد خود ادامه داده و تا سال ۲۰۳۵ به ۴۶ میلیارد متر مکعب می‌رسد. امارات نیز به دنبال توسعه میادین گازی متعارف و غیر متعارف با هدف افزایش تولید گاز طبیعی خود به ۸۰ میلیارد متر مکعب تا سال ۲۰۵۰ است. انتظار می‌رود تولید گاز غیرمرتبط در امارات تا سال ۲۰۵۰ به میزان ۵۱ درصد رشد کند و تخمین زده می‌شود که میادین گازی کنونی تا سال ۲۰۵۰ حدود ۲۰ میلیارد متر مکعب به کل تولید این کشور کمک کنند. بطوریکه میادین گازی (باب، جبل علی، الحیل، غشا و ام الشیف)، علاوه بر پروژه گاز غیرمتعارف رویس، تا سال ۲۰۵۰ به تولید ۲۶ میلیارد متر مکعب می‌انجامد.

همچنین، تولید گاز طبیعی عراق تا سال ۲۰۵۰ احتمالا به ۵۵ میلیارد متر مکعب افزایش می‌یابد که بیشتر این افزایش از گاز همراه با استخراج نفت حاصل می‌شود که ۶۰ درصد از تولید این کشور تا سال ۲۰۵۰ را تشکیل می‌دهد.

آخرین وضعیت گاز ایران

تولید گاز ایران طی ۱۰ سال سه برابر شده است که این امر آن را در خط مقدم تولیدکنندگان گاز در خاورمیانه قرار می‌دهد. بر اساس اظهارات جواد اوجی، وزیر نفت، تهران قصد دارد ظرف مدت ۵ سال ظرفیت تولید روزانه را حدود ۳۰ درصد افزایش دهد که با سرمایه گذاری ۸۰ میلیارد دلاری در میادین گازی محقق می‌شود. با این حال، گسترش تولید گاز مایع قطر در بزرگترین میدان گاز جهان (پارس جنوبی/ گنبد شمالی) که دو کشور در آن سهیم هستند، احتمالاً بلندپروازی‌های تولید گاز ایران را تضعیف خواهد کرد.

میدان پارس جنوبی که در سواحل بین ایران و قطر واقع شده، نزدیک به نیمی از ذخایر گاز ایران را در خود جای داده است. ایران پس از تاخیرهای طولانی، فاز ۱۱ توسعه میدان را در سال گذشته (۲۰۲۳) را به پایان رساند. انتظار می‌رود این میدان پس از تکمیل، دو میلیارد فوت مکعب تولید کند. توسعه این پروژه نزدیک به ۲۰ سال به تعویق افتاد، زیرا تحریم‌های غرب علیه برنامه هسته‌ای ایران باعث کاهش سرمایه گذاری خارجی، اجتناب شرکت‌های بین المللی و عدم دسترسی به فناوری‌های پیشرفته شد.

میدان پارس جنوبی حدود ۷۵ درصد از کل تولید گاز ایران را تشکیل می‌دهد، اما به باور برخی از کارشناسان پس از سال ۲۰۲۵ این میدان شاهد افت شدید فشار خواهد بود که معادل ۸ درصد از تولید آن است. البته، اواخر سال گذشته قراردادهای اجرایی طرح فشارافزایی میدان مشترک گازی پارس جنوبی به‌عنوان مهم‌ترین و راهبردی‌ترین طرح وزارت نفت با سرمایه‌گذاری ۲۰ میلیارد دلار با هدف درآمد ۹۰۰ میلیارد دلاری برای کشور امضا شد.

در سوی دیگر خلیج فارس، قطر نیز در حال نصب سکوهای افزایش فشار است، زیرا صادرات LNG این کشور تا سال ۲۰۳۰ به ۱۴۲ میلیون تن (نزدیک به ۷ هزار میلیارد فوت مکعب) سالانه افزایش می‌یابد. به باور برخی از کارشناسان این پیشرفت «می‌تواند توانایی ایران برای افزایش تولید از ذخایر مشترک را به خطر بیندازد و اگر تولید میدان پارس جنوبی کاهش یابد، صنایع ایران مانند پتروشیمی، فولاد و سیمان آسیب جدی خواهند دید. حتی در صورت توسعه سایر میادین گازی ایران از جمله کیش، پارس شمالی و ارم، نیروگاه‌ها مجبور به استفاده از نفت کوره خواهند بود که هزینه‌های آنها را به میزان قابل توجهی افزایش می‌دهد و بحران جدی زیست‌محیطی را تشدید می‌کند.

همچنین، براساس برآوردها با افزایش سالانه ۷ درصدی تقاضای گاز داخلی ایران، کشور با کسری فزاینده گازی تا ۱۰.۶ میلیارد فوت مکعب در فصل زمستان مواجه است. ایران چهارمین مصرف کننده گاز در جهان است که ۵ برابر مصرف ترکیه و دو برابر مصرف کانادا، گاز می‌سوزاند. تحلیلگران می‌گویند که مصرف زیاد و فلرینگ منجر به کمبود شدید گاز شده و در نتیجه ایران هنوز نتوانسته صادرات قابل توجهی را توسعه دهد.

ایران با بیش از ۸۷ میلیون نفر جمعیت، سالیانه ۲۵۰ میلیارد مترمکعب گاز مصرف می‌کند. همچنین، براساس بولتن آماری سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) در شهریور، خالص صادرات گاز ایران در سال ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ میلادی به‌ترتیب حدود ۱۸.۴۳ و ۱۸.۷۹ میلیارد مترمکعب بوده و نسبت به سال ۲۰۲۰، بیش از ۶۰ درصد رشد داشته است که از طریق خطوط لوله، عمدتاً به ترکیه و عراق صادر می‌کند و با ترکمنستان و ارمنستان قراردادهای سوآپ دارد. همچنین، آژانس بین المللی انرژی تخمین می‌زند که یارانه گاز در سال ۲۰۲۲ برای ایران ۴۵ میلیارد دلار هزینه داشته است.

در همین راستا، ایران – در ژانویه ۲۰۲۴ – اعلام کرد که قصد دارد در سال ۲۰۲۶ تولید گاز مایع را به میزان ۱.۵ میلیون تن یا سالانه ۷۲ میلیارد فوت مکعب در یک ایستگاه ​​در عسلویه آغاز کند. البته برخی از کارشناسان معتقد هستند که این اهداف واقع بینانه نیست. کار روی پروژه «ایران ال‌ان‌جی» در تنبک، نزدیک بندر عسلویه مشرف به خلیج فارس از سال ۲۰۱۳ تاکنون پیشرفتی نداشته است. همچنین بین دو سهامدار عمده، شرکت سرمایه گذاری صندوق بازنشستگی کارگران صنعت نفت و شرکت ملی نفت ایران، بر سر امکان سنجی این پروژه اختلاف نظر دارند و البته زیرساخت‌های اساسی این پروژه در ایران وجود ندارد و به مبالغ هنگفتی سرمایه گذاری نیاز است. البته تهران در سال ۲۰۲۲ قراردادی را با گازپروم برای اجرای پروژه ‌ای بزرگ و کوچک LNG  امضا کرد که به نظر می‌رسد تاکنون پیشرفت چشمگیری حاصل نشد.

اصرار ایران بر صادرات گاز علیرغم کسری تولید بسیار زیاد و تقاضای فزاینده داخلی، آسیب شدیدی به بخش صنعت کشور وارد کرده است. در مقابل، کاهش عرضه برق در ماه‌های گرم و کاهش گاز در فصل سرما به بخش‌های بزرگ صنعتی از جمله پتروشیمی، سیمان و فولاد، باعث افزایش آسیب آنها شده است. علیرغم دریافت ۴.۵ میلیارد دلار از صادرات گاز توسط دولت ایران در سال مالی گذشته، ایران مجبور به مصرف ۱۸ میلیارد لیتر گازوئیل و نفت کوره در داخل کشور به ارزش بیش از ۹ میلیارد دلار شد. این کمبود منجر به کاهش تولید فولاد شد که یکی از اصلی‌ترین درآمدهای صادرات غیرنفتی ایران را تحت تأثیر قرار داد.

بنابراین، ایران برای دریافت سهم بیشتر و درخور از تولید و صادرات گاز خاورمیانه ناگزیر نیاز به اصلاحات اساسی اقتصادی داخلی و بین المللی دارد تا بتواند نقش راهبردی در این بازار داشته باشد.

چاپ در شماره ۱۵۱۱ روزنامه ی یادگار امروز مورخ ۱۴۰۳/۰۱/۲۰