شرق یا غرب؟ مسئله این است!

(حمید حاجی زاده)

نقد تیغ دو لبه ای است. چه حتی اگر خیرخواهانه، منصفانه و خردمندانه باشد ممکن است مخاطب را خوش نیاید و اگر هر یک از این سه مولفه را نداشته باشد مسئولیت پاسخگویی برای منتقد در پی دارد. با این وجود آن‌هایی که آینه می‌شوند تا ضعف‌های احتمالی را نشان دهند دلسوزانه می‌خواهند تصمیم‌سازان را با مسیرهای بهتری آشنا کنند. بستن باب نقد علاوه بر این‌که با اصل ۲۴ قانون اساسی و آزادی بیان مغایرت دارد ممکن است باعث محروم کردن سیاستگزاران از مشورت‌های رایگان و مفید صاحب‌نظران شود.

دیپلمات‌ها اصطلاحی دارند که می‌گوید : «در سیاست خارجی، دوست یا دشمن دائمی وجود ندارد». به این تعبیر اتحاد استراتژیک و حتی دوستی‌ها فقط آن جایی که منافع ملی اقتضا کند شکل می‌گیرد. به همین سیاق تاکنون در موارد پر شمار رفتارهایی از کشورهایی سر زده است که عنوان دوست و برادر به آن‌ها داده بودیم ولی در مقاطعی که منافعشان با منافع ملی ما اصطکاک داشته، منطقا منافع خود را بر آن چه ما می‌خواستیم ترجیح داده‌اند.

در علم سیاست، تعاریف متفاوتی از دیپلماسی شده است اما مفهوم «تامین منافع ملی» بیشترین اشتراک را میان این تعاریف دارد. دنبال کردن منافع ملی بالاترین وظیفه دولت‌هاست و به همین دلیل هم دیپلماسی بایستی در خدمت آن باشد. منافع ملی قطب‌نمای نشان‌دهنده جهت عملکردهاست و از زمان شکل‌گیری علم سیاست نیز همواره عامل اصلی و تعیین کننده سیاست دولت‌ها بوده است. صاحب‌نظران بسیاری معتقدند که عدم تأمین منافع ملی می‌تواند منجر به نابودی یک ملت گردد؛ از این‌رو تأمین حداکثر منافع ملی، هرچند که منجر به آسیب رساندن به منافع دیگران شود، خود بالاترین اصل اخلاقی است؛ زیرا در نهایت از شرّ بزرگ‌تر که همان نابودی و هلاکت کامل یک ملت است، جلوگیری می‌کند.

سیاست خارجی کشور ما نیز به همین دلیل باید در تلاش برای تدارک سه مقوله عزت، حکمت و مصلحت باشد و به‌گونه‌ای تنظیم شود که هیچ اصل ثابت دیگری بر این سه مقوله برتری نداشته باشد، بخصوص اگر که در آن منافع دیگران بجای منافع مردم تامین شود، خواه منافع عده‌ای قلیل در داخل یا منافع کشورهای دیگر. دنیای سیاست در عرصه‌ی بین‌المللی دنیای رقابت است و برنده کسی است که استراتژی بهتری در رقابت داشته باشد. به نظر می‌رسد اگر کشورهای بزرگ شرقی که قبلا در شعار اصولی انقلاب همپایه‌ی استعمار غرب دیده شده بودند اکنون با تغییر رویکردشان و با توجه به اقتضائات شرایط فعلی کشور از دایره دشمنان خارج شده‌اند به این معنی نیست که این اتحاد استراتژیک تبدیل به اصول بنیادی و راهبردی نظام شده باشد.

اگر بنا بود دوستی و برادری رویه‌ی جاری دیپلماسی و غیرقابل نقد باشد پس نباید از تغییرات در رفتارهای دیپلماتیک کشورهای همسایه و همگرایی‌های آن‌ها با رقبا و گاه با دشمنان ما و همچنین واگرایی آن‌ها با اهداف و منافع ملی ما خرده بگیریم. هنوز یکسال از جمله‌ی معروف الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان نگذشته است که می‌گفت ایران کشور دوست و برادر ماست، همان‌طور که نخست وزیر ترکیه هم پیش از آن گفته بود ایران کشور دوست و همسایه‌ی ماست و سخن‌گوی وزارت امور خارجه پاکستان هم بعد از آن عینا همین جمله را گفته بود. سه کشوری که بعدا در جوار مرزهای شمال غرب ما رزمایش مشترک برگزار کردند، رزمایشی که برگزاری آن در هزاران کیلومتر دور از اسلام‌آباد و آنکارا خوشایند ما نبود. حتما شنیده‌اید که علی‌اف راجع به بخش‌های آذری‌نشین مام میهن هم چه گفته است، صحبتی که باعث شد این روزها تحلیل‌گران مستقل مشغول پاسخگویی به الهام علی اف شوند.

تنش‌زدایی در روابط با همسایگان متفاوت است از بی‌توجهی به رفتارهای آن‌ها در منطقه و انفعال در برابر تحرکات آن‌ها. حتی دوستی‌ها و برادری‌های ولو استرتژیک هم نمی‌تواند باعث شود که منافع درازمدت ملی فدای اشتباهات یا منفعت‌گرایی‌های احتمالی شود.

یکی از ابزارهای موفق و موثر در عرصه تعاملات بین‌المللی، استفاده از ابزار چانه‌زنی دیپلماتیک است. دولت‌ها گاهی برای کسب منافع بیشتر در مذاکرات بین‌المللی از این ابزار استفاده می‌کنند و با نشان دادن مخالفت‌های داخلی با تصمیمات بین‌المللی‌شان، با مانورهای سیاسی برای بردهای بیشتر در مذاکرات بین‌المللی تلاش می‌کنند.

منطقا این‌گونه نیست که الزاما همه صاحب نظران و تحلیل‌گران آن‌طور بیندیشند که دستگاه دیپلماسی فکر می‌کند. اگرچه قاعدتا باید از حضور اندیشمندان و صاحب‌نظران و نخبه‌ها و صاحبان تجربه و پیشینه در دستگاه دیپلماسی استفاده شده باشد اما اگر آن‌چنان که لازم است از این ظرفیت استفاده نشد باید از نگاه کارشناسی و تحلیلی صاحب‌نظران به موضوعات مختلف که الزاما یکسان هم نیستند بهره برد. بیان اندیشه‌های مختلف در حوزه‌ی علم سیاست خارجی مادامی که به استراتژی سیاسی کشور و روابط دیپلماتیک و در نتیجه به منافع ملی آسیب نزند نه تنها منعی ندارد که منافع بی‌شماری دارد.

(چاپ در شماره‌ ی ۱۱۴۳ روزنامه‌ی یادگار امروز

مورخ ۱۹ آذر ۱۴۰۱)