فرصت‌طلبی به سبک آمریکا

هنگامی که ایران و شش قدرت جهانی در تابستان ۲۰۱۵ توافق هسته‌ای را اعلام کردند خوش بینی دیپلماتیک جهانی قابل توجهی وجود داشت. این توافق که به طور رسمی با نام برجام شناخته می‌شود برنامه هسته‌ای ایران را محدود می‌کند و از بسیاری از تحریم‌های اعمال شده در دهه گذشته رهایی می‌بخشد.

به گزارش الجزیره، آمریکا، اما در دوران ریاست جمهوری دونالد ترامپ از این توافق خارج شد. اکنون پس از تقریبا یک سال و نیم مذاکره، ایران و آمریکا در آستانه حصول توافقی دیگر قرار گرفته‌اند.

همانند همیشه در چنین دیپلماسی پرمخاطره‌ای در لحظه آخر اهمال کاری برای حرکت رو به جلو وجود دارد. ایران از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خواسته که تحقیقات در مورد تاسیسات هسته‌ای آن کشور را به عنوان پیش شرط توافق پایان دهد.

با این وجود، حتی اگر ایران و آمریکا موفق به دستیابی به یک توافق جدید شوند امید و حرکت سال ۲۰۱۵ به سختی احیا خواهد شد. خوش‌بینی در آن زمان به چیزی فراتر از عبارات بیان شده در متن بود. این توافق نشان دهنده پیروزی برای حل مناقشه بود و روحیه جدیدی را در میان سیاستمداران متمرکز بر دیپلماسی در سراسر جهان ایجاد کرد. نکته مهم این است که این امر به عنوان منادی عصر جدیدی از اعتدال در روابط طولانی مدت و پیچیده ایران و آمریکا دیده شده بود.

فضا در سال ۲۰۲۲ میلادی به طور قابل توجهی تاریک‌تر است. در چنین فضایی هر تعهدی که ایالات متحده انجام دهد تنها تا زمانی می‌تواند معتبر قلمداد شود که دولتی که به آن توافق دست یافته بر سر کار باشد. این امر انگیزه همه طرفین را برای ایجاد توافق معنادار کاهش می‌دهد.

از منظر تهران، اگر ایران نتواند اعتماد کند که توافق پس از سال ۲۰۲۴ ادامه خواهد داشت، هرگونه منافع اقتصادی بالقوه محل تردید است. بنابراین، در حالی که متن توافق بدون تغییر باقی می‌ماند هر دو طرف باید به نسخه‌ای از مزایایی که در سال ۲۰۱۵ میلادی با موفقیت برای آن چانه زنی کرده‌اند بسنده کنند.

زمانی که دو طرف برای اولین بار تلاش برای احیای توافق در سال گذشته را آغاز کردند بسیاری استدلال کردند که ابتدا باید یک توافق موقت «کمتر برای کمتر» حاصل شود. برخی گفتند که چنین توافقی به کاهش تنش‌ها و بهبود فضای مذاکرات کمک می‌کند؛ در حالی که برخی دیگر در واشنگتن این رویکرد را وسیله‌ای برای توقف جاه‌طلبی‌های ایران و در عین حال حفظ بخش‌هایی از تحریم‌ها می‌دانستند.

برخلاف سال ۲۰۱۵ میلادی، توافق جدید یک فرصت تاریخی برای اعتمادسازی نخواهد بود. با این وجود، هر دو طرف شاهد دستاوردی کلیدی خواهند بود.

در حالی که قرار است درگیری پیچیده و خصمانه بین واشنگتن و تهران ادامه یابد این توافق فرصتی را برای هر دو طرف فراهم می‌سازد تا توجه خود را به نقاط دیگر جهان معطوف کنند.

ایران در حال حاضر تصمیم گرفته به طور خاص برای آرزو‌های اقتصادی خود به شرق نگاه کند. این رویکرد نتیجه تحریم‌ها و عملکرد اقتصادی است. حتی با وجود یک توافق، نمونه‌ای که ترامپ ایجاد کرد و محدودیت‌های طولانی مدت تجارت با ایران، به این معنی است که بعید به نظر می‌رسد شرکت‌های غربی به این زودی‌ها بازار ایران را هجوم آورند. تهران این را می‌داند. از سوی دیگر، مرکز اقتصاد جهانی با هدایت اقتصاد‌های آسیایی به ویژه چین به حرکت به سمت شرق ادامه می‌دهد.

مطمئنا ایران در دوره ریاست جمهوری ابراهیم رئیسی می‌خواهد مطمئن شود که بیش از حد به چین متکی نمی‌شود. با این وجود، در حالی که دولت او ممکن است به تعاملات اقتصادی با اروپا بپردازد برای بیشتر افراد مشخص است که فرصت‌های واقعی ایران کجاست. در همین حال، کاهش تنش‌ها با ایران به دولت بایدن این امکان را می‌دهد که در نهایت رتبه خاورمیانه را در محاسبات استراتژیک آمریکا کاهش دهد.

حتی پیش از مراسم تحلیف بایدن، دستیاران ارشد او در سیاست خارجی ظاهراً به هر خبرنگاری که گوش می‌داد می‌گفتند که خاورمیانه در رتبه‌بندی مناطق مدنظر دولت بایدن در جایگاه چهارم قرار دارد یعنی پس از آسیا، اروپا و حتی آمریکا روی آن تمرکز صورت خواهد گرفت.

«جنگ با تروریسم» و تثبیت تاریخی واشنگتن با خاورمیانه تاکنون توجه ایالات متحده را از آن چه که از زمان دولت اوباما به عنوان بزرگ‌ترین چالش استراتژیک امریکا به رسمیت شناخته بود، منحرف کرده است: رقابت با روسیه و چین. در حالی که برجام احیا شده بدان معنا نیست که ایالات متحده خاورمیانه را به طور کامل فراموش خواهد کرد، اما به دولت بایدن این آزادی عمل را می‌دهد که ظرفیت‌های بیشتری را به سمت دوران جدیدی از رقابت قدرت‌های بزرگ هدایت کند.

هر فرصت واقعی برای گفتمان معنادارتر و سازش بین ایالات متحده و ایران به احتمال زیاد تنها زمانی به دست می‌آید که مشخص شود رئیس جمهور جمهوری‌خواه آینده توافق را رها نخواهد کرد. با نگاهی به فهرست فعلی نامزد‌های احتمالی جمهوری خواه برای انتخابات ریاست جمهوری در سال ۲۰۲۴ میلادی این یک پیش‌بینی امیدوارکننده نیست.

با این وجود، هر رئیس جمهوری بعدی‌ای در آمریکا که به کنار گذاشتن توافق هسته‌ای بازنگری شده فکر می‌کند باید با واقعیت‌های جدید و محیط پیچیده‌تر بین‌المللی مقابله کند، زیرا زمان برتری بی‌رقیب آمریکا از بین می‌رود و دشمنان قدرتمندتر از ایران قدرت زرادخانه اقتصادی واشنگتن را به چالش می‌کشند. آیا منطقی است که آرامش اندکی را که توافق با ایران به ارمغان می‌آورد برهم بزنیم؟

در حال حاضر، غیرممکن است که بدانیم دولت آینده آمریکا چگونه می‌تواند به این پرسش پاسخ دهد.

وقایع چند هفته گذشته در مسیر احیای توافق هسته ای ایران و آمریکا، امیدوار کننده بوده است. در ۸ اوت، اتحادیه اروپا پیشنهادی به نام «متن نهایی» ارائه کرد و آمریکا گفت که این پیشنهاد “بهترین و تنها مبنای یک معامله” است.

ایران با طرح برخی اصلاحات پیشنهادی پاسخ داده بود که عمدتا در مورد موضوعات مرتبط با تحریم ها و تضمین برای تعامل اقتصادی آمریکا با ایران، حتی فرای انتخابات ریاست جمهوری جدید بود. واشنگتن سپس پیشنهادهای خود را ارائه کرد. اکنون دیپلمات های تهران پاسخ دیگری ارسال کرده اند. ناصر کنعانی، این پیشنهاد را «سازنده» و با هدف پایان دادن به مذاکرات خواند. اما این سخنگو جزئیاتی در مورد این متن ارائه نکرد.

از سوی دیگر، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا این پاسخ را “غیرسازنده” خواند، ولی گفت آمریکا همچنان از طریق اتحادیه اروپا پاسخ خواهد داد. یکی از مقامات ارشد دولت بایدن به مجله پولیتیکو گفت: “ما در حال بررسی واکنش ایران هستیم، اما نتیجه اصلا دلگرم کننده نیست.” وی نیز هیچ جزئیاتی ارائه نکرد، اما گفت: “با توجه به پاسخ ایران به نظر می رسد که ما به سمت عقب حرکت می کنیم.”

تحقیقات آژانس بین المللی انرژی اتمی نقطه اختلاف مهمی در مذاکرات است. ابراهیم رئیسی سه شنبه گفت که هر نقشه راهی برای احیای توافق باید شامل پایان تحقیقات ناظران هسته ای سازمان ملل در مورد “مسائل ایمنی” مرتبط با ذرات هسته ای باشد. در صورتی که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تأیید کند که ایران پیش از اجرایی شدن توافق هسته‌ای، پاسخ‌های معتبری درباره منشأ اورانیوم ارائه کرده، متن پیشنهادی اتحادیه اروپا این امکان را فراهم می‌کند.

یکی دیگر از موارد اختلاف، سپاه پاسداران است: این نیروهای ایرانی در فهرست سازمان های تروریستی آمریکا قرار دارند و ایران خواستار حذف آنها از این فهرست است. تهران همچنین خواهان تضمین برای از سرگیری روابط تجاری بین کشورهاست. ایران نه تنها به دلیل پاندمی کووید، بلکه به دلیل تحریم‌های اقتصادی آمریکا از یک بحران اقتصادی مداوم رنج می‌برد.

بازگشت به توافق پیامدهای امنیتی برای آمریکا و اهمیت اقتصادی برای ایران خواهد داشت. اما هر زمان که قرار است پیشرفتی حاصل شود، فقدان امتیازدهی از سوی دو طرف وجود دارد. سیاست داخلی آمریکا نیز مانع توافق است. هر توافقی احتمالا باید توسط کنگره آمریکا بررسی و تصویب شود.

(چاپ در شماره‌ ی ۱۰۶۶ روزنامه‌ی یادگار امروز

مورخ ۱۵ شهریور ۱۴۰۱)