بزهکاری پس از آزادی

بزهکاری که پس از تحمل کیفر حبس از زندان آزاد شده و وارد اجتماع می‌شود، بر سر راه اشتغال خویش موانع بی‌شماری می‌یابد و حتی در بسیاری از موارد، به دلایلی همچون غیبت طولانی از محیط کار، بی‌اعتمادی به او و از دست دادن سرمایه، شغل سابق خود را نیز از دست داده است. بدیهی است هرچه حساسیت این مشاغل نسبت به زندان بیشتر باشد، برگشت مجدد به کار و یافتن شغل مشابه آن، مشکل‌تر خواهد بود. این امر در روحیه و شیوه نگرش زندانی آزاد شده تأثیر می‌گذارد و تغییراتی در شخصیت او به وجود می‌آورد که به ناچار، او را به کارهایی سوق می‌دهد که نسبت به زندان و مجازات تأثیرپذیر نباشد؛ زیرا این افراد در مقابل وسوسه‌ها به قدری ضعیف هستند که توان مقاومت ندارند و نمی‌توانند خود را با اوضاع جدید پس از زندان تطبیق دهند؛ بنابراین شاید دوباره به جرایم قبلی خود مانند سرقت، کلاه‌برداری، فروش موادمخدر و تکدی‌گری روی بیاورند. فرد زندانی که پس از رهایی، پس‌انداز و سرمایه‌ای ندارد، در واقع آزادی برای او به معنای بازگشت به شرایط وقوع جرم است. وقتی فقر، بیکاری، کم‌سوادی، نداشتن مهارت و تخصص و شرایط خانوادگی نامناسب در جامعه پررنگ باشد، دور کردن موقت فرد از آنها سودی ندارد و زمانی که نتواند شغل و پایگاه اجتماعی مناسبی در جامعه کسب کند، دوباره به سمت ارتکاب جرم کشیده می‌شود.

عوامل اجتماعی مؤثر بر بازگشت دوباره به زندان

کورش محمدی، رئیس انجمن آسیب‌شناسی اجتماعی ایران با اشاره به عوامل اجتماعی مؤثر در تکرار جرم و بر بازگشت به زندان، اظهار می‌کند: بر اساس تحقیقات انجام شده سطح خانواده، پایگاه اجتماعی، علمی و جایگاه‌های شناخته شده فرد در عرصه فرهنگ تأثیر مستقیم و رابطه معکوسی با جرم و بزهکاری دارد. هر میزان سطح خانواده از جنبه‌های مختلف بالا باشد میزان جرم و جنایت پایین می‌آید.

وی بخشی از دلایل گرایش افراد به سمت بزهکاری را عوامل اقتصادی می‌داند و می‌افزاید: چنان‌چه فردی به دلیل این عوامل همچون فقر یا بیکاری در کنار سایر عوامل، وارد فضای جرم شده و زندان رفته است، پس از اینکه از زندان آزاد می‌شود، باز هم با همین عوامل روبه‌رو می‌شود؛ در نتیجه باید بازهم در انتظار گرایش فرد به سمت جرم در سطح بالایی باشیم.

وی با بیان اینکه افراد الگوهای خود را صرفاً از زندان نمی‌گیرند، تصریح می‌کند: افراد پس از زندان تبدیل به فردی جنایتکار نمی‌شوند و نمی‌توان به این موضوع صرفاً به صورت تک‌بعدی نگاه کرد، بلکه سلسله عوامل فرهنگی، آموزشی و تربیتی دست به دست هم می‌دهد تا فردی به عنوان یک مجرم پا به عرصه اجتماع بگذارد.

وی ادامه می‌دهد: اگر شرایط تربیتی و اصلاحی زندان مطابق با آنچه در رسالت کانون‌های اصلاح و تربیت تعریف شده، به طور واقعی وجود داشته باشد فرد مجرم باید تادیب شود و برای آزاد شدن لحظه‌شماری کند.

محمدی تاکید می‌کند: اگر زندان دارای فضای تربیتی، اصلاحی، علمی و تأمین‌کننده کمبودهای عاطفی، تربیتی، فرهنگی و اجتماعی نباشد، فرد توسط همسالان خود با همذات‌پنداری در رابطه با جرمی که انجام می‌دهد، احساس آرامش می‌کند، در نتیجه احساس گناه، کنترل درونی و عذاب وجدانی که تا پیش از ورود به زندان داشته است از بین می‌رود و خود را با افراد درون زندان که سابقه بیشتری دارند مقایسه می‌کند.

نقش مهم حمایت خانواده پس از آزادی زندانیان

وی با بیان اینکه مهارت ارتباطی بسیار مهم است، می‌گوید: به لحاظ خانواده و اجتماع، یکی از بزرگ‌ترین معضلات ما برای بازگشت افراد به صحنه‌های بزهکاری مانند اعتیاد، سرقت، نزاع و آسیب زدن به دیگران به این دلیل است که به طور معمول این افراد توسط خانواده حمایت نمی‌شوند و برچسب مجرم، زندانی و سارق به آن‌ها زده می‌شود و تحت این برچسب، دیگر نمی‌توانند به یک زندگی سالم در تعامل با اجتماع و خانواده خود بازگردند و روحیه جرم‌انگارانه در این افراد تثبیت می‌شود.

تقویت انگیزه برای ارتکاب مجدد جرم

وی با بیان اینکه اغلب خانواده‌ها به چنین فردی اعتماد نمی‌کنند، ادامه می‌دهد: جامعه و خانواده می‌تواند ارزش و منزلت اجتماعی این افراد را حفظ کند اما چنین اتفاقی رخ نمی‌دهد. چنین فردی پس از مدتی احساس می‌کند در جایی جدای از خانواده و جامعه خود قرار دارد و انگیزه‌هایش برای انجام مجدد بزه تقویت می‌شود زیرا راه دیگری برایش باقی نمی‌ماند.

محمدی می‌افزاید: به لحاظ جامعه‌شناسی، جرم می‌تواند الگوپذیر و الگودهنده باشد؛ اگر جامعه‌ای بی‌نظمی‌های درون خود را نتواند کنترل کند و به الگوهای سطح یک خود درست عمل نکند و بی‌نظمی و بی‌عدالتی در جامعه باشد انگیزه‌های افراد برای انجام جرم تقویت می‌شود؛ درحالی‌که ساختارهای جامعه بسیار مهم است و جامعه‌پذیری فرزندان می‌تواند در ارتکاب به جرم نقش داشته باشد.

وی تصریح کرد: جامعه‌پذیری همان فرآیند اجتماعی شدن است که توسط نهادهای خانواده، آموزش و پرورش، رسانه و نهاد دین ایجاد و هدایت می‌شود. اگر فردی نتواند این فرآیند را به درستی دریافت کند در مواجهه با گروه همسالان و تحولات اجتماعی در خطر است.

برچسب زدن از عوامل روی آوردن به انجام دوباره جرم

وی با بیان اینکه اگر قانون برای همه جامعه مهم باشد، انگیزه جرم کاهش پیدا می‌کند می‌گوید: زیرا همه در برابر قانون خود را تسلیم می‌بینند اما اگر قانون نباشد یا در شرایطی اعتبار خود را از دست دهد، این امر باعث می‌شود قانون دور زده شود.

وی تاکید می‌کند: باید اقشار مختلف و خانواده‌ها دست از برچسب زدن‌ها بردارند، جامعه باید بداند در انجام جرم توسط افراد مجموعه‌ای از عوامل نقش داشته‌اند. پذیرش این افراد در ابتدا باید توسط خانواده و سپس نهادهای اجتماعی انجام شود و افرادی که جرمی مرتکب شده‌اند نباید از خدمات اجتماعی، استخدام، مزایای فرهنگی، تحصیل، منزلت اجتماعی محروم شوند و باید از همه امتیازات فرهنگی، اجتماعی و آموزشی برخوردار بوده و درعین‌حال در تشکیل خانواده و تکامل اجتماعی نباید این برچسب مانعی برای رشد آنها شود.

مجازات‌های جایگزین حبس باید افزایش یابد

اسدا… گرجی‌زاده، مدیر نمایندگی ستاد دیه استان اصفهان با اشاره به دلایل بازگشت مجرمان به تکرار جرم، اظهار می‌کند: یکی از دلایل تکرار جرم به علت بیکاری و شاغل نبودن آنها است که باید به موضوع اشتغال به صورت ویژه پرداخته شود و آمار شاغلان و میزان آموزش‌های شغلی افزایش یابد؛ زیرا هر میزان آمار شاغلان در کشور بالاتر برود نسبت جرم و جنایت در کشور پایین می‌آید.

وی با بیان اینکه در برخی از موارد، قانون ما حبس‌گرا است، می‌افزاید: برخی قوانین دارای ایراد است و خودبه‌خود حالت حبس‌گرایی دارد که باید اصلاح شود و تمرکز را بر حبس‌زدایی بگذاریم.

ایجاد اشتغال راه جلوگیری از بازگشت زندانیان به زندان

وی تاکید می‌کند: باید اشتغال‌زایی را در جامعه بالا ببریم و آموزش اشتغال را در زندان‌ها پیگیری کنیم تا فردی که از زندان بیرون می‌آید با آموزشی که فراگرفته، بتواند خانواده خود را اداره کند.

گرجی‌زاده با بیان اینکه پیشگیری از وقوع جرم بهتر از درمان آن است، ادامه می‌دهد: لازم است در موضوعات مختلف هزینه‌های نگهداری در زندان که سنگین است کاهش یابد، به آموزش توجه شود و فرهنگ جامعه بالا برود تا این افراد در جامعه رها نشوند. پرکاربردترین مجازات در سیستم قضائی، مجازات حبس است که باید برای آن مجازات‌های جایگزین پیدا کرد.

وی تصریح می‌کند: هم‌اینک هزاران زندانی جرایم مالی غیرعمد وجود دارد که جای آنها در زندان نیست و لازم است از این موضوع با آموزش‌های لازم پیشگیری کرد و راهکارهایی ایجاد ساخت تا افراد به دلایل مالی و جرایم غیرعمد دچار زندان نشوند.

نقش موادمخدر در تکرار جرم و لزوم ارتقای فرهنگ برخورد با زندانیان

مدیر نمایندگی ستاد دیه استان اصفهان با بیان اینکه لازم است فرهنگ جامعه درخصوص برخورد با زندانیان پس از آزادی بالا برود، خاطرنشان می‌کند: بسیاری از زندانیان به دلیل مشکلات مالی پس از خروج از زندان یا کمبود آموزش‌های شغلی لازم یا به دلیل طرد شدن از سوی خانواده و جامعه دوباره به ارتکاب جرم و زندان دچار می‌شوند.

گرجی‌زاده با بیان اینکه نباید برای زندانیان پس از آزادی سوءپیشینه درست کرد و به آنها مهر زندان رفته زد، با بیان اینکه ایجاد شغل و آغوش باز جامعه به روی این افراد پس از رهایی از زندان معجزه‌گر است، تاکید می‌کند: به جای اینکه این افراد را سرخورده کنیم، لازم است حمایت‌های لازم از سوی مردم و نهادهای مختلف از آن‌ها صورت بگیرد.

(چاپ در شماره‌ی ۱۰۵۲ روزنامه‌ی یادگار امروز
مورخ ۳۰ مرداد ۱۴۰۱)