وقوع زلزله مدرک گرایی در مدارس

صحرا ثابت قدم / یادگارامروز

مبانی آموزشی در نظام تعلیم و تربیت کشورهای مختلف جهان متغیر است و در بیشتر کشورهای جهان سوم و درحال توسعه، در مدارس و دانشگاه‌ها اصول آموزشی بر محور نمره قبولی دانش آموختگان استوار است.

در این وادی، دلهره دانش آموزان و دانشجویان از مردود شدن در یک واحد درسی تمام انگیزه‌ها را معطوف به مدرک محوری و نمره آوری خواهد کرد و در ورای آن دانش آموز یا دانشجو انگیزه‌ای برای توجه به رویکردهای تجربی برای یادگیری طرح‌های کاربردی نخواهد داشت.از سوی دیگر، رقابت‌های کاذب مانند کنکور آسیب جدی به بدنه تربیت دانش آموزان خواهد بود، چرا که نوجوانان و آینده سازان کشور با تحمل فشار روحی و روانی تنها به کسب رتبه در آزمون‌ها برای پذیرش در دانشگاه‌ها می‌اندیشند. در بسیاری از کشورهای پیشرفته جهان رویکردهای کمّی و توجه به مدرک گرایی در مراکز آموزشی برچیده شده است اما این راهبرد اشتباه همچنان در بسیاری از کشورهای درحال توسعه برقرار است و کمیت و توجه به معدل جای کیفیت را در آموزش گرفته است.بنابراین باید به این نکته مهم هم توجه داشت که مدرک گرایی و توجه به آموزش های نظری در مدارس و دانشگاه ها رویکردی اشتباه در راستای حذف خلاقیت و یادگیری مهارت محور و زمینه ساز افزایش نرخ بیکاری در کشور است و سال‌هاست که موضوع مدرک‌گرایی در جامعه با مسئله و معضل بیکاری پیوند خورده است. دانش‌آموزانی که با هزار امید و آرزو با آگاهی یا بدون آگاهی رشته‌ای را در دوران دبیرستان انتخاب کرده‌اند اما وقتی دیپلم گرفته‌اند به دلیل کاربردی نبودن اندوخته‌های‌شان تصمیم به ادامه تحصیل برای یافتن شغل گرفته‌اند. این روند ادامه تحصیل حتی تا مقطع دکتری هم ادامه داشته اما دریغ از یافتن شغل دلخواه‌شان. این در حالی است که توجه به شاخصه های یادگیری مطلوب در مدارس می‌توانند جای خالی معضل شغل‌یابی را در جامعه پُر کنند اگر به‌طور جدی مورد توجه قرار بگیرند.

معلم و دانش‌آموز قربانی سیاست‌گذاری‌های غلط

منوچهر کلهر، استاد دانشگاه و کارشناس آموزش و پرورش با اشاره به شاخصه‌های یادگیری مطلوب در مدارس گفت: یکی از شاخص‌های مهم  یادگیری کیفی، میزان کارآمدی یادگیری در زندگی واقعی و بیرون از مدارس و مراکز آموزشی است. وی افزود: شاخص دیگر که در راستای کاربردی بودن یادگیری است و شوق یادگیری را فراهم می‌کند، میزان تناسب آموخته‌ها با نیازهای واقعی، مادی و معنوی یاد گیرندگان است. در واقع روش‌ها و سبک‌های یاددهی معلمان و فوق‌برنامه‌ها باید به گونه‌ای طراحی شوند که تنوع و تازگی داشته و همسو با اهداف باشند تا علاقه به یادگیری را تقویت کنند. کلهر توضیح داد: سومین شاخص یادگیری کیفی دستیابی یاد گیرندگان به شایستگی مورد انتظار است. این مهم با ارزشیابی از آموخته و ارایه بازخورد بر مبنای آزمون و تعیین امتیازهای قابل سنجش با سنجه‌های نسبتاً عینی، داوری منصفانه و عادلانه نسبت به سایر یاد گیرندگان تعیین می‌شود. وی ادامه داد: در مجموع بالا بردن کیفیت یادگیری و جلوگیری از افت تحصیلی، زمانی اتفاق می‌افتد که یاد گیرندگان از دانستنی‌های که عملاً قابل مشاهده‌اند، رضایت داشته و روش معلم در تدریس  با اهداف و تفاوت‌های فردی آن‌ها تناسب داشته باشد. علاوه بر این باید جایگاه نسبتاً منصفانه‌ای برای هر یاد گیرنده بر اساس میزان قابلیت و تلاش‌های او در نظر گرفت. کلهر معتقد است که ایجاد فضای شاداب با روش‌های فعال و طراحی محیط یادگیری متناسب با سن و سال دانش‌آموزان نیزمی‌تواند مدرسه را خوشایند و یادگیری را توام با رغبت کند. این استاد دانشگاه با اشاره به علل درون مدرسه‌ای پایین بودن کیفیت یادگیری در مدارس دولتی، گفت: یکی از دلایل افت کیفت در مدارس کاربردی نبودن محتوای آموزشی از بالا تعیین شده و اهداف آرمانی و شعارگونه برنامه‌های درسی مدارس است. وی افزود: علاوه بر این به دلیل فعال و دخیل نبودن دانش‌آموزان در فرایند یادگیری، شور و شوق در مدارس وجود ندارد. دانش‌آموزان موظف به حفظ و از بر کردن مفاهیم زیاد و ناکارآمد هستند و تا حدودی یادگیری مطالب کم کاربرد تحمیلی بوده و رقابت بر سر نمره هم مخالف میل باطنی آنها است. در حقیقت مطالبی که می‌آموزند در زندگی واقعی ناکارآمد است. کلهر عنوان کرد: ابزارهای تعیین فاصله شایستگی مورد انتظار در مدارس هم با روش‌های ارزشیابی جدید مانند روش کاغذ- مدادی تناسب ندارند. وی ادامه داد: کلاس‌های درس و فضای مدارس شادابی کافی ندارند و تحمل فضای کلاس‌های مستطیل شکل و  خشک و بی‌روح برای بچه‌ها زجرآور است. در واقع حتی طراحی فضای مدرسه و بی‌روح بودن آن در تولید پرخاشگری هم دخیل است. کلهر معتقد است که یکی از دلایل افت کیفیت آموزش کافی نبودن صلاحیت‌های حرفه‌ای مدیران و معلمان برای ایجاد شرایط یادگیری مطلوب است. استاد دانشگاه در خصوص علل برون مدرسه‌ای کاهش کیفیت یادگیری‌ها، توضیح داد: بودجه مدارس برای اجرای برنامه‌های متنوع، و شاداب‌سازی محیط یادگیری کافی نیست. علاوه بر این در انتخاب مدیران معیارهای سیاسی و شعاری برشایستگی‌های تربیتی غلبه دارد و به همین دلیل مدارس و نظام آموزشی از نخبگان خالی شده و متخصصان و دلسوزان این عرصه منزوی شده‌اند. وی ادامه داد: علاوه بر این مدیران ستادی به دلیل چینش سیاسی و انتخاب شدن براساس معیارهای خودی و غیرخودی، درک کافی از ماهیت و فرایند تربیت ندارند. کلهر عنوان کرد: موضوعات روز جامعه مانند فقدان مشاغل مرتبط با تحصیلات و وجود تحصیل کردگان بیکار هم در کاهش انگیزه یادگیری اثرگذار است. از جهتی در نگاه والدین مدرک‌گرایی به دانایی غلبه دارد و این نگاه را به فرزندانشان هم منتقل می‌کنند. نقش غلبه نیازهای مادی در جامعه (تامین معاش) بر نیازهای معنوی(دانایی ) را هم نمی‌توان در کاهش انگیزه برای یادگیری نادیده گرفت.

مدرک گرایی یا مهارت آموزی؟

کاظم بازافکن، پژوهشگر اجتماعی گفت: یکی از علل ظهور و بروز پدیده مدرک گرایی گریز متقاضیان اشتغال از فعالیت‌های دستی و گرایش به پشت میزنشینی و فقدان سرمایه کافی به منظور پیشه نمودن مشاغل آزاد و کاهش حجم ادارات دولتی و به تبع آن توجه به متولیان امر گزینش به مدارک بالاتر است.وی افزود: بخش دیگری از شیوع چنین پدیده‌ای برمی گردد به مطالبات کارمندان اداری، که با توجه به حقوق و مزایای بیشتر مدارک بالاتر، به سمت اخذ مدرک با سطوح بالاتر، سوق پیدا می‌کنند.از سوی دیگر مدرک با خود یک شان و منزلت اجتماعی به همراه می‌آورد و گروهی این امر را به عنوان منزله‌ای از کمال برای خود تلقی می‌کنند که بر وزن و اقتدار اجتماعی آن‌ها می‌افزاید.بازافکن در ادامه با بیان اینکه یکی دیگر از علل ظهور و بروز چنین پدیده‌ای بحث الگوبرداری‌های صرف است اظهار کرد: در واقع امر، عده‌ای در پی کسب این مدارک به حقوق و مزایای بالا و مطلوبی دست پیدا نموده اند، از این جهت برخی از افراد در جامعه، با امید به دستیابی به موقعیت‌های آنچنانی و برخورداری از یک زندگی مرفه، اقدام به کسب مدرک می‌نمایند.وی در واکاوی تبعات حاصل از ناهنجاری مدرک گرایی در جامعه عنوان کرد: بالا رفتن سطح توقعات یکی از پیامد‌های چنین عارضه اجتماعی است، در واقع ممکن است فردی با تحصیلات پایین ظرفیت پذیرش بیشتری به اشتغال به مشاغل سطوح پایین‌تر داشته باشد،، اما با اخذ مدرک به نوعی دچار خود فریبی شود و به صورت صرف در ذهن خود، اشتغال به مشاغل سطوح بالا و مدیریتی را می‌پروراند که این ذهنیت به نوعی بیکاری پنهان را نیز افزایش می‌دهد چرا که باعث می‌شود در برخی مشاغل با کمبود نیروی انسانی مواجه شویم.

چاپ در شماره ۱۲۹۶ روزنامه ی یادگار امروز مورخ ۱۴۰۲/۰۴/۱۲