سیاه بازار اشیای تاریخی در ایران

مریم جلیلوند فرد/ گروه میراث فرهنگی

حفاری غیرمجاز در باور عمومی این گونه است که چند نفر بیل و کلنگ به دست به یک محوطه تاریخی می‌روند و با حفر زمین تعدادی شیء تاریخی به دست می‌آورند و بعد هم آنرا در بازار رزیرزمینی اشیای تاریخی می‌فروشند. اما هرگز چنین نیست و پیگیری از حفاران غیرمجاز مشخص کرد که این حوزه دارای مشاغل سیاه متعددی است و چندین شخص و گروه از ابتدا تا انتهای یک حفاری غیرمجاز در یک محوطه تاریخی از مشاغل سیاه متعدد ارتزاق می‌کنند.

برخی برآوردهای غیررسمی از فعالیت حدود ۲۵ هزار حفار غیرمجاز در ایران خبر می‌دهند و این درحالی است که فعالان پدیده حفاری غیرمجاز در ایران معتقدند بیش از ۲ میلیون حفار غیرمجاز در ایران فعالیت دارند.

«وحید. آ» یکی از حفاران غیرمجاز است که حاضر به گفتگو درخصوص مشاغل ایجاد شده در بازار سیاه اشیای تاریخی در ایران شد. او با طبقه‌بندی مشاغل سیاه متعدد موجود در پدیده حفاری‌های غیرمجاز و بازار زیرزمینی اشیای تاریخی اعلام کرد: افرادی که در حوزه محیط‌شناسی حفاری‌های غیرمجاز فعالیت می‌کنند تنها بین ۵۰ میلیون تا ۱۵۰ میلیون تومان برای محیط‌شناسی یک محوطه باستانی دستمزد می‌گیرند.

محیط‌شناس‌ها

به اعلام او، محیط‌شناسی نخستین شغل سیاه موجود در حفاری‌های غیرمجاز است که در کشور و در بازار زیرزمینی اشیای تاریخی رواج دارد. محیط شناس‌ها از ۵۰ تا ۱۵۰ میلیون تومان هزینه کارشناسی محیطی می‌گیرند.

براساس اظهارات این حفار غیرمجاز سابق، محیط‌شناسی شامل علائم و شواهدی است که نشان می‌دهد یک محوطه باستانی از چند هزار سال قبل پیشینه استقراری دارد. محیط‌شناس‌ها با پلمپ‌های ساروجی به کار رفته در مقبره‌های باستانی و غارها براساس رنگ ساروج استفاده شده که رنگ‌های کرمی، سفید و طوسی هستند آشنایی دارند و مواد حل کننده پلمپ‌های ساروجی را نیز می‌شناسند. آن‌ها از سرکه، شیر و گازوئیل برای برداشتن پلمپ‌های ساروجی مقبره‌ها استفاده می‌کنند تا دسترسی به اشیای تاریخی تسهیل شود.

طلسم شکنان

یکی از فعالیت‌های سیاه دیگر در حوزه حفاری‌های غیرمجاز فعالیت مربوط به ابطال طلسم مقبره‌ها و دفینه‌ها است که عده‌ای نیز با باز کردن دکان طلسم‌شکنی هزینه‌هایی از جستجوگران گنج می‌گیرند و با نوشتن ادعیه و ادعای ارتباط با اجنه و… یابندگان گنج را به ادامه مسیر خود ترغیب می‌کنند.

«وحید. آ» می‌گوید: دعانویس‌هایی هستند که مدعی داشتن موکل و ارتباط با اجنه هستند. آن‌ها هم برای نوشتن ادعیه مرتبط با برچیدن طلسم‌ها مبالغ نجومی می‌گیرند. مثلا به حفارها می‌گویند فلان بار (اشیای عتیقه) در شیراز است و موکلانش را برای آوردن این اشیاء به شیراز می‌فرستد اما در ازای آن مثلا بخور هفت جوش هندی و فلان و بهمان می‌خواهد. وقتی یک حفار به این نقطه می‌رسد مثلا به دعانویس می‌گوید امکان دستیابی به آن‌ها را ندارد و دعانویس می‌گوید خودش توان گرفتن آن‌ها را دارد ولی قیمت آن ۳۰۰ میلیون تومان است. این فعالیت حاشیه‌ای در حفاری غیرمجاز البته بیشتر حاشیه‌ای است تا آن که بخواهد حفاران را به اشیای تاریخی برساند.

شارژخورها

شار‍خورها در اصطلاح حفاران غیرمجاز به افرادی گفته می‌شود که سفارش کار برای بخش‌های مختلف فعالیت‌های سیاه در حفاری‌های غیرمجاز دارند. «وحید. آ» از حفاران غیرمجاز سابق می‌گوید: «افرادی هستند که ما در حفاری‌ها به آن‌ها شار‍خور می‌گوییم. آن‌ها خودشان در مناطق مختلف حفار هستند و سفارش کار برای بخش‌های دیگر دارند. مثلا برای محیط‌شناسی یک محوطه هم می‌روند تا برای دیگر حفاران غیرمجاز محیط‌شناسی کنند. یا سفارش ارسال دستگاه می‌گیرند ولی دستگاه‌های نقطه زنی فیک برای افرادی که چیزی درباره کارکرد دستگاه‌ها نمی‌دانند می‌برند و بین ۵۰ تا ۱۰۰ میلیون تومان هم برای آن دستمزد دریافت می‌کنند. یا پای حفاری‌ها می‌روند و آنجا می‌مانند تا به عنوان ناظر کار حفاری به اتمام برسد.»

اپراتورها

«وحید» حفار غیرمجازی که به تشریح فعالیت‌های اقتصادی متعدد پیرامون حفاری‌های غیرمجاز پرداخته است از اپراتورهای دستگاه‌های فلزیاب به عنوان دیگر فعالان پدیده حفاری غیرمجاز در ایران سخن می‌گوید که کارشان فقط نقطه زنی دفینه‌ها با استفاده از دستگاه‌های فلزیاب است. دستگاه‌هایی هستند که البته در معدنکاوی و زمین‌شناسی کاربرد دارد و قیمت برخی از آن‌ها به ۴۰ تا ۵۰ هزار دلار می‌رسد. دستگاه‌هایی که عمدتا برای کار دفینه‌یابی استفاده می‌شود از خارج از ایران و به صورت قطعه قطعه وارد می‌شوند و همینجا مونتاژ می‌شوند. دستگاه‌هایی که حتی تا عمق ۱۰ متری زمین را هم نشان می‌دهند. اپراتورهای دستگاه‌های فلزیاب هم براساس ارزش دستگاه بین ۱۰۰ تا ۳۰۰ میلیون تومان از حفاران غیرمجاز پول می‌گیرند.

سند و نسخه فروش‌ها

سندفروشی و نسخه فروشی هم یکی دیگر از مشاغل سیاه مرتبط با حفاری‌های غیرمجاز است که اتفاقا بازار آن هم به گفته «وحید. آ» بسیار داغ است و حجم کلاهبرداری در این حوزه هم بیشتر است. این حفار غیرمجاز سابق در تشریح فعالیت نقشه فروش‌ها در حفاری‌های غیرمجاز می‌گوید: سندفروش‌ها یا همان نقشه دارها از افراد ناوارد هزینه‌های هنگفت می‌گیرند. چون کسی سند نمی‌فروشد و یک سری اسناد جعلی را جای سند دفینه یا سند بار به مردم ناآگاه می‌فروشند و پول‌های گزاف هم می‌گیرند.

حفارها

«وحید. آ» می‌گوید: «حفارهای غیرمجاز در مراحل آخر چرخه بازار زیرزمینی اشیای تاریخی هستند. آن‌ها یا کارگر روزمزد هستند یا آن که سهمی از اشیای یافت شده را مثلا به اندازه ۱۰ درصد بار برای خودشان برمی دارند. یا آن که بصورت توافقی دستمزد حفاری را از کارفرما می‌گیرند.

چاپ در شماره ۱۵۷۰ روزنامه یادگار امروز مورخ ۱۴۰۳/۰۴/۰۳