سایهِ آب  بر روابط کابل – تهران

اختصاصی یادگار امروز

عباس دارایی/ تنش میان  ایران و افغانستان بر سر حق‌آبه ایران طی روزهای گذشته به اوج رسیده است . در سالهای اخیر تهران بارها نسبت به حق‌آبه ایران از هیرمند مراتب نارضایتی خود را به طرق مختلف بروز داده است، اما در هفته های اخیر  اختلافات میان کابل و تهران بیش‌ از پیش اوج گرفته است .

طالبان در حالی با صدور اعلامیه‌ای گفته است که «به معاهده ۱۳۵۱ درباره حق‌آبه ایران متعهد است، اما در اوضاع کنونی سطح آب  رود هیرمند  به علت خشک‌سالی کاهش یافته و آب کافی در آن وجود ندارد که معاهده آب رود هیرمند بین دولت شاهنشاهی ایران و دولت افغانستان مشتمل بر یک مقدمه و دوازده ماده و دو پروتکل‌ ضمیمه در تاریخ بیست و دوم اسفند ماه ۱۳۵۱ برابر سیزدهم مارس ۱۹۷۳ در کابل به امضاء رسید و  بر اساس ماده پنجم این معاهده، «افغانستان موافقت دارد اقدامی نکند که ایران را از حقابه آن از آب رود هیرمند بعضا یا کلا محروم سازد.

از آنجا که محدودیت منابع آبی در شرق، حق‌آبه رودخانه هیرمند را بسیار حیاتی و با اهمیت کرده است  بخش قابل توجهی از زیست و حیات، ساکنان سیستان وابسته به آبریز هیرمند و تامین حق‌آبه ایران از این رودخانه است و از این رو سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور در سفر اخیر خود به سیستان و بلوچستان تاکید کرده است :”به حاکمان افغانستان اخطار می‌کنم، حق‌آبه مردم سیستان و بلوچستان را به فوریت لحاظ کنند.”

سخنان رئیسی اما با واکنش مقامات طالبان مواجه و ذبیح‌الله مجاهد سخنگوی امارت اسلامی افغانستان هم  در واکنش به سخنان رئیس ‌جمهوری ایران درباره حق‌آبه هیرمند گفته است : ” اینگونه سخنان به روابط سیاسی میان کابل و تهران زیان خواهد رساند. ”

حسن کاظمی قمی نماینده ویژه ایران در امور افغانستان و سرپرست سفارت این کشور در کابل گفته است : “اگر آب باشد و طالبان ندهد، برای ایران حجت تمام است که این مساله جزو حقوق ملت بوده و می‌داند چگونه باید عمل کند.”

در عجیب ترین واکنش از سوی طالبان به مقامات ایرانی ، محمد ندیم وزیر آموزش عالی طالبان  در توئیتی نوشت: ” ایران نباید در مورد آب به ما تذکر بدهد. من حاضرم از کشور دفاع کنم به عنوان وزیر آموزش عالی به خط مقدم جنگ خواهم رفت. ”

مناقشه بین ایران و افغانستان مناقشه ای تازه نیست به گونه ای که  طی سال‌های گذشته نیز بار‌ها این موضوع حاشیه‌ساز شده است ، بر مبنای معاهده بین طرفین ، حق‌آبه ایران از رودخانه هیرمند طی یک سال نرمال آبی در حوزه دریایی هیرمند، چیزی حدود شش میلیارد و ۵۰۰ میلیون مترمکعب آب است،  بر این اساس حق آبه ایران سالانه به ۸۲۰ میلیون مترمکعب است ،  در ماده پنجم معاهده آبی ایران و افغانستان، نوشته شده است که افغانستان با حفظ حقابه ایران، حق هرگونه استفاده از رود هیرمند را دارد. همچنین پیش‌بینی شده که ایران حق استفاده اضافه از آن‌چه که مشخص شده، (حتی اگر هیرمند پرآب هم باشد) را ندارد.

سیاست‌های افغانستان اما در مواجهه با حق آبه ایران  یکسان بوده و چندان تفاوتی بین روسای جمهور این کشور و سیستم های مستقر سیاسی آن وجود نداشته است ،  پیش از طالبان نیز محمد اشرف غنی، رئیس جمهوری پیشین افغانستان در فروردین  ۱۴۰۰ در مراسم افتتاح سد کمال خان، بر روی رود هیرمند در ولایت نیمروز، گفته بود:”کشورش دیگر آب رایگان به کسی نمی‌دهد و به ایران توصیه کرد در ازای دریافت آب، به افغانستان نفت بدهد”.

افعانستان در دوره طالبان حالا مدعی است به دلیل خشکسالی آبی برای رها سازی تحت عنوان حق آبه ایران از هیرمند ندارد ، این در حالی است که مستندات ماهواره‌ای نشان می دهد  پس از آبگیری سد کمال خان بخش قابل توجهی از آب سد به شوره‌زاری تحت عنوان گودزره منحرف شده است .

طالبان طالبان در بیانیه خود تاکید کرد: به دلیل خشکسالی و کمبود آب عملاً قادر به پرداخت حق‌آبه ایران نیست… خواست مکرر ایران برای آب و اظهارات نامناسب در رسانه‌ها را زیان‌آور می‌دانیم”

گستاخی طالبانی ها در واکنش به اظهارات مقامات ایرانی از جمله رئیس جمهور تا آنجا ادامه داشت که  یکی از فرماندهان طالبان در یک کلیپ ویدئویی با پر کردن یک دبه آب برای ابراهیم رئیسی ضمن تمسخر او ادعا می کند  که رودخانه هیرمند آبی برای تحویل به ایران ندارد.

از آنجا که  این دبه‌ها به مدت دو دهه نماد اقدامات انتحاری طالبان علیه دولت مرکزی افغانستان بودند برخی ناظران سیاسی  استفاده از  این دبه‌ها را نمایشی برای تهدید ایران قلمداد کردند .

طالبان در اقدامی تحریک آمیز ، عمدی و بر خلاف موازین همسایگی  راه فرعی بر سد کجکی ایجاد کرده است  که وقتی آب سر ریز می شود به شوره زار برود که خودش به اندازه یک استان است برای این که به ایران  نرسد.

در مواجهه با رفتار طالبان ایران سه راه پیش رو دارد ، اعمال فشار دیپلماتیک ، فشار غیر مستقیم و حمله نظامی !

از حیث دیپلماتیک باید ایران ، عملیاتی شدن معاهده سال ۱۳۵۱ را دنبال کند ، قریب سه دهه است  تقریبا هیچ آبی از هیرمند به ایران نمی‌رسد، تبعات این امر  هجوم ریزگردها به  بخش‌هایی از ایران، مهاجرت اجباری سیستانی‌ها و تبعات منفی است که بر جای مانده و لذا بنابراین برای تأمین امنیت ملی مان ایجاب می کند در رابطه دیپلماتیک با این کشور تجدید نظر کنیم همچنان که وزیر خارجه کشورمان گرچه  دیرهنگام اما بالاخره برای فشار به طالبان عنوان کرد ما طالبان را به رسمیت نمی‌شناسیم و از اینکه در افغانستان دولت فراگیر تشکیل نشده ناخرسندیم.

ارتباط با گروههای معارض داخل افغانستان و تضعیف موقعیت کنونی طالبان با ارتباط  گروه‌ها و نیروهای ضد طالبان در افغانستان می تواند در موقعیت کنونی طالبان را موقعیت فشار قرار دهد و در نهایت ایران می تواند متوسل به گزینه نظامی بشود که البته این گزینه هم تبعات بسیار منفی زیادی دارد و هم اثر بخش نخواهد بود.

سیاست پاندولی در مورد افغانستان از سوی ایران تا کنون منتج به نتیجه نرسیده و  این سبک سیاست ها  نمی تواند منافع ملی را تامین کند لذا به نظر می رسد دولت ایران  با رعایت همه موازین عقلانی از ابزارهایی که در اختیار دارد برای احقاق حقوقش بهره گرفته و به گونه ای عقلانی با ترکیبی از راه حل ها ، طالبان را به عقب رانده و حق طبیعی و قانونی اش را مطالبه کند.

چاپ در شماره ی۱۷۷۸روزنامه ی یادگار امروز مورخ۱۴۰۲/۰۳/۲۱