ایران و چالش تنوع زیستی‌اش

صحرا ثابت قدم / یادگار امروز

تنوع زیستی در ساده‌ترین تعریف به سطوح مختلف زندگی روی زمین، همچنین به گوناگونی زیستی این نوع از حیات اشاره دارد و از سه مفهوم مرتبط، تنوع ژنی، تنوع گونه و تنوع زیست بوم (اکوسیستم) تشکیل شده است .در نگاهی دقیق تر تعداد گونه‌های گیاهی، جانوری و میکروارگانیسم‌ها، تنوع شگفت‌انگیز ژن ها در این گونه‌ها، تفاوت بسیار در اکوسیستم‌های موجود در سطح سیاره زمین –از قبیل بیابان ها، جنگل‌های بارانی، تپه‌های مرجانی- همه بخشی از تنوع زیستی زمین هستند.تنوع زیستی که امروز شاهد آن هستیم، محصول میلیاردها سال تکامل موجودات است که به وسیله فرآیندهای طبیعی و البته به‌طور فزاینده‌ای تحت تأثیر انسان به وجود آمده است. زمانی یک گونه از بین می رود، در واقع محصول میلیون ها سال زمان و صرف انرژی که منجر به تکامل آن گونه شده است از بین رفته است. انقراض یک گونه سفری بی بازگشت است و همه تلاش ها و ثروت های جهان برای بازگرداندنش بی‌ثمر خواهد بود بنابراین، ما بخش جدایی ناپذیر از این تنوع زیستی و به طور کامل وابسته به آن هستیم.با توجه به اینکه تنوع زیستی سرمایه ای عمومی و متعلق به همگان است، متأسفانه بشر با سوء رفتار در طبیعت، زمینه انقراض تنوع زیستی و نابودی زیستگاه ها را ایجاد کرده که مشکلات فراوانی برای ادامه حیات و بقا در زمین به وجود آورده است.ترکیب عملکرد تمام گونه ها در مجموع، باعث افزایش توانایی اکوسیستم و افزایش مقاومت در برابر انواع مختلف صدمات و خسارات احتمالی، همچنین بهبود و بازسازی خسارات وارده می شوند.تنوع زیستی در ایران نیز از این قضیه مستثنا نبوده و مورد تهدید جدی قرار گرفته است. به طور کلی ، طبق لیست سرخ IUCN ، فقط حدود صد گونه از جانوران مهره دار، در ایران آسیب پذیر تلقی می شود. یا قبلاً در معرض خطر قرار گرفته است. از دست دادن تنوع زیستی اخیر در ایران عمدتا مربوط به رشد شگرف جمعیت و افزایش فعالیت های انسانی است.آلودگی آب و هوا توسط انسان ها نیز همراه با این افزایش جمعیت بر تمامیت اکوسیستم های طبیعی تأثیر می گذارد. احداث جاده (جاده آسیا در پارک ملی گلستان) و شبکه راه آهن، تصادفات رانندگی(عامل اصلی مرگ یوزپلنگ ایرانی در معرض خطر انقراض) است.در خارج از مناطق شهری، تنوع زیستی نیز از افزایش بیابان زایی و فرسایش مراتع رنج برده است. ایران به ویژه در برابر این فرآیندها آسیب پذیر است ، زیرا حدود ۸۰ درصد از کشور به عنوان خشک یا نیمه خشک شناخته می شوند. میزان فرسایش سالانه خاک در کشور ۲۵ تن در هکتار است و یا ۴.۳ برابر بیشتر از میانگین سالانه فرسایش خاک در جهان است. علل فوری این فرسایش و خشکی سرزمین شامل چرای زیاد مراتع حاشیه ای ، شخم زدن بیش از حد از مزارع زراعی حاشیه ای ، استفاده بیش از حد و سوء استفاده از منابع آب ، جمع آوری چوب سوخت و اکنون عامل رشد فزاینده تغییرات آب و هوا است. همچنین شکارچیان  و مسمومیت های گاه به گاه گونه های جانوری در داخل و خارج از مناطق محافظت شده، تهدیدی بسیار مهم برای مناطق حفاظت شده و پرمصرف ترین ، نمادین و از نظر اقتصادی مهم ترین گونه های حیات وحش ایران محسوب می شود. با این حال ، شیوه های کشاورزی و مدیریت اکوسیستم – که در کنترل انسان قرار دارد – این پتانسیل را دارند که به طور قابل توجهی شرایط را بهبود داده و از ظرفیت زیستی ایران حمایت کنند

تخریب زیستگاه‌ها، بزرگترین چالش تنوع زیستی کشور

عبداله سالاری، کارشناس اکولوژی و مدیریت حیات وحش اظهار کرد: هدف کنوانسیون تنوع زیستی که از سال ۱۹۹۳ راه‌اندازی شد، افزایش و ارتقای آگاهی عمومی در حوزه تنوع زیستی بود تا مسائل و معضلاتی که تنوع زیستی به آن دچار است را به چالش بکشد و به آگاهی همگان برساند. سال‌ها درباره این موضوع صحبت‌های بسیاری شد، به‌طوری‌که توافق‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های بسیاری نیز تصویب شد اما در عمل اتفاقی نیفتاد.سالاری با اشاره برگزاری نشست سازمان ملل متحد درباره تنوع زیستی موسوم به کاپ ۱۵ در مونترال کانادا در سال گذشته که طی آن حدود ۱۹٠ کشور درباره تنوع زیستی تعهدات بیشتری را به ویژه در راستای اشتراک در منافع اقتصادی ناشی از داده‌های ژنتیکی گیاهان و حیوانات برعهده گرفتند، توضیح داد: هر ساله در هر نشست اهدافی را مدنظر قرار می‌دهند که تا نشست بعدی سازمان ملل درباره تنوع زیستی به آن برسند. در این نشست اهداف ۲۲گانه‌ای را تعیین کردند و گفتند که باید در فاصله دو ساله بین نشست تنوع زیستی تمام تلاش خود را برای رسیدن به اعمال اجرایی ملموس در رابطه با این اهداف بکنند.این کارشناس ارشد تنوع زیستی با تاکید بر اینکه آن‌ها تمام تمرکز خود را بر آگاهی‌رسانی از طریق رسانه‌های اجتماعی، جوامع محلی، روزنامه‌ها، مجلات، تلویزیون و … گذاشته‌اند، گفت: آن‌ها بر جامعه محلی سرمایه‌گذاری می‌کنند تا بتوانند این جوامع را نسبت به خطرات متوجه تنوع زیستی آگاه‌ کنند.سالاری درباره بزرگترین چالش تنوع زیستی در ایران، تصریح کرد: یکی از مسائل و مشکلات اساسی ما در حوزه تنوع زیستی موضوع تخریب زیستگاه‌ها است. راهکارهای بسیاری برای آن وجود دارد اما شاید مردم نتوانند کاری کنند و بیشتر دولت‌ها باید به حل این مسائل بپردازند. وی با تاکید بر اینکه در زمینه آموزش می‌توان بسیار سرمایه‌گذاری کرد و اقدامات متعددی انجام داد، توضیح داد: آگاه‌سازی مردم بسیار حائز اهمیت است چراکه زمانی ما می‌توانیم در حوزه حفاظت از تنوع زیستی موفق عمل کنیم که آگاهی عمومی نسبت به آن بالا رفته باشد. سالاری ضمن اشاره به اینکه ارزش و اعتبار تنوع زیستی به آگاهی افرادی است که از آن باخبر هستند، اظهار کرد: متاسفانه اکنون در حوزه تنوع زیستی آگاهی مردم بسیار کم است، به‌طوری‌که به عنوان نمونه مردم در روستایی آنقدر دنبال یک خرس می‌دوند که خرس براثر این اقدام از استرس تلف می‌شود و می‌میرد. این موضوع نشانه ناآگاهی از ارزش تنوع زیستی کشور است. بدین جهت نمی‌توانیم درست از آن بهره‌مند شویم. وی درباره راهکارهای حفظ تنوع زیستی، گفت: یکی از راه‌ها شفاف کردن ارزش‌های مختلف تنوع زیستی مانند ارزش‌های حفاظتی، اقتصادی، فرهنگی و … برای مردم است تا بدانند با حفاظت از آن‌ها در نهایت به چه نتایجی می‌رسند. این کارشناس ارشد تنوع زیستی تاکید کرد: سازمان حفاظت محیط زیست با توجه به اختیارات و توانمندی‌هایی که دارد باید اقدامات بسیاری در زمینه حفاظت از تنوع زیستی کشور انجام دهد اما در این زمینه کم‌کاری بسیاری دارد که باعث شرایط کنونی شده است. در عین حال در این شرایط اگر رسانه‌های و سازمان‌های مردم نهاد تمام توان خود را بر  موضوع آگاه‌سازی و آموزش برای تنوع زیستی بگذارند قطعا بسیار موثر است. سالاری گفت: موضوعات تنوع زیستی باید بیش از مقدار کنونی در جامعه مطرح شود، به‌طوری‌که تنها در مناسبات مخصوص آن‌ها به آن پرداخته نشود و در طول سال به صورت مستمر درباره آن‌ها فرهنگ‌سازی شود. در این صورت مردم بیشتر با این موضوعات سروکار دارند و قطعا موفق‌تر خواهیم بود.حسن اکبری، معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست هم چندی پیش بر لزوم ترویج اکوتوریسم در مناطق حفاظت شده و جذب سرمایه‌گذار مناسب براساس برنامه جامع مدیریت با محوریت مشاهده حیات وحش تاکید کرد.وی گفت: بخش زیادی از ذخایر ژنتیکی و تنوع زیستی ایران طی ۷۰ سال گذشته از بین رفته و ادامه این روند هم غیرقابل جبران است.وی افزود: باید به سمت جلب مشارکت مردم برای حفاظت برویم و در حال حاضر با مشارکت مردم در چند نقطه از مناطق کشور شاهد تحول خوبی در وضعیت زیستگاه و حیات وحش آن هستیم.

چاپ در شماره ی ۱۲۶۴روزنامه ی یادگار امروز مورخ۱۴۰۲/۰۳/۰۲