در جستجوی زمان از دست رفته

محمد مرندی روز ۱۳ شهریور سال قبل در توییتی نوشت: «ایران صبور خواهد بود. ایالات متحده در زمان اوباما به طور سیستماتیک توافق را نقض کرد و در زمان ترامپ/بایدن حداکثر فشار را علیه شهروندان بی گناه اعمال کرد. از این رو، ایران ابهامات یا خلأ‌های متن را نمی‌پذیرد. زمستان نزدیک است و اتحادیه اروپا با بحران انرژی فلج کننده مواجه است.»

شهریور سال قبل موعدی بود که بسیاری از مقامات دولتی ایران درباره تئوری معروف به «زمستان سخت» اروپا سخن می‌گفتند. حتی وزیر نفت هم در آن موعد وارد این کشاکش سیاسی شده و گفته بود: «امسال زمستان سختی در انتظار کشور‌های غربی به خصوص اروپاست؛ دولت‌های اروپایی با دست خودشان به مردمشان ظلم می‌کنند. ایران می‌تواند بخشی از کمبود انرژی در جهان را تامین کند، ولی چرا یک کشور متخاصم باید اینگونه زورگویی کند؟»

خلاصه تئوری زمستان سخت که اولین بار از زبان محمد مرندی شنیده شد، این بود؛ غرب و آمریکا باید ملاحظات و شروط ایران درباره متن توافق احیاء برجام را بپذیرند، چون اتحادیه اروپا به دلیل جنگ اوکراین و کاهش صادرات گاز روسیه شرایط سختی در پیش خواهد داشت و محتاج ایران خواهد بود.

این تئوری از همان زمان مورد انتقاد جدی کارشناسان قرار گرفت. از جمله در این رابطه که حتی در صورت توافق گازی بین ایران و اروپا، کشورمان زیرساخت لازم برای استخراج و صادرات چنین حجم عظیمی از گاز را در اختیار ندارد و آماده کردن این زیرساخت‌ها چند سال زمان می‌خواهد.

در آن موعد متن توافق پیشنهادی احیاء برجام به ایران ارائه شده بود، اما تیم مذاکره کننده هسته‌ای و دولت می‌گفتند این متن باید مطابق برخی خواسته‌های ایران تغییراتی بکند. غرب و آمریکا، اما موافق این تغییرات نبودند و همین کشاکش طی حدود سه ماه باعث تعلیق و نهایتا توقف مذاکرات احیاء برجام شد.

حالا ۸ ماه بعد از شروع بازی با تئوری «زمستان سخت» که بر نفی متن توافق اولیه استوار بود، محمد مرندی طراح اصلی این تئوری حرف متفاوتی زده است. شبکه خبری المیادین در خبری در توییتر خود نوشت که مرندی، مشاور تیم مذاکره کننده هسته‌ای ایران به این شبکه گفته است که «ایران همچنان آماده توافق هسته‌ای براساس متن پذیرفته شده سال قبل است.»

حالا بعد از این ۸ ماه سوال این است که چه تحولی درباره متن پیش نویس رخ داده که باعث تغییر موضع ایران شده؟ اگر متن پیش نویس همان متن قبلی است، آیا تیم مذاکره کننده به اشتباهی در راهبرد و موضع گیری مذاکراتی خود پی برده که اکنون حرفی متفاوت از تابستان گذشته می‌زند؟

اما سوال مهمتر این است که آیا اعلام نظر مثبت مشاور تیم هسته‌ای بعد از ۸ ماه درباره متن پیش نویس توافق می‌تواند تاثیری در روند عملی مذاکرات بگذارد؟ خصوصا اینکه اخیرا دولت آمریکا با ادعای حمایت نظامی ایران از روسیه در جنگ اوکراین و ادعای «نقض حقوق بشر» اعلام کرده است که موضوع احیای توافق هسته‌ای در دستور کار آن قرار ندارد. هر چند واشنگتن به موازات این موضع گیری تاکید کرده که همچنان دیپلماسی را بهترین راه رسیدگی به این موضوع می‌داند.

مکانیسم ماشه علیه ایران فعال می‌شود؟

یک ماه مانده به برگزاری نشست شورای حکام، رسانه‌های غربی زمزمه‌هایی را درباره تلاش اروپا برای فعال سازی مکانیزم ماشه انعکاس می‌دهند.

حشمت‌الله فلاحت‌پیشه نماینده پیشین مجلس درباره برخی گمانه‌زنی‌ها درباره فعال کردن مکانیسم ماشه از سوی کشور‌های اروپایی گفت: الان ما در دوران پسا برجام به سر می‌بریم؛ برجامی که در عمل فلج شده است. احتمال احیای برجام به حداقل رسیده است و فقط به یک شرط احیا می‌شود که طرف‌های برجامی بتوانند به توافق پایدار و قابل اعتماد برسند. یا آنچه که دولت بایدن می‌پذیرد، کنگره هم تایید کند که این امکان حداقلی است یا تضمین دهند که بایدن از ابزار‌های پنج گانه خود برای تعلیق اختیارات کنگره استفاده کند که البته همه این امکان‌ها به نظر من منتفی است. تنها امکانی که وجود دارد این است که طرفین به سمت توافق موقت حرکت کنند.

وی خاطرنشان کرد: در صورت استفاده طرف‌های غربی از مکانیسم ماشه قبل از مهرماه سال جاری که زمان پایان تحریم‌های تسلیحاتی است، ایران دست بسته نیست و واکنش‌های قابل تاملی به لحاظ هسته‌ای و موشکی می‌تواند نشان دهد.

این نماینده پیشین مجلس تصریح کرد که چالش‌ها میان ایران و غرب می‌تواند از بین برود به شرط اینکه دیپلماسی به مو رسیده در بحث هسته‌ای فعال شود و توافقی موقت شکل گیرد. در چارچوب این توافق می‌توان پذیرش نظارت‌های غربی بر فعالیت‌های هسته‌ای و برداشته شدن بخشی از تحریم‌های ایران را داشته باشیم. معقتدم امکان اینکه توافق موقت میان ایران و ۱+۴ شکل گیرد بیشتر از احیای کامل توافق ۲۰۱۵ است. در چارچوب این توافق موقت بخشی از دغدغه‌های متقابل طرفین تامین می‌شود و زمینه برای اعتمادسازی بیشتر فراهم می‌شود.

فلاحت‌پیشه گفت: اگر کشور‌های غربی مکانیسم ماشه را فعال کنند برای اینکه توان تسلیحاتی ایران را هدف قرار دهند طبعا باید هزینه‌های بیشتری در قبال این کار پرداخت کنند و توصیه‌ام این است که دیپلمات‌های غربی به این سمت نروند و آمریکایی‌ها فریب این کار را نخورند.

وی با اشاره به توییت نماینده روسیه در آژانس و مذاکرات هسته‌ای درباره تلاش غربی‌ها برای فعال کردن مکانیسم ماشه اظهار کرد: حتی زمانی که آقای اولیانوف از احیای برجام دفاع می‌کند، هدفش حفظ خطوط گسل در برجام است. رفتار عملی روسیه برای حفظ برجام با توییت‌های او متفاوت است، اگر ایران و غرب به این نتیجه برسند که دچار گسترش بحران نشوند به نتیجه‌ای بهتر دست پیدا می‌کنند.

این کارشناس مسایل بین الملل تصریح کرد که بهتر است طرف‌های برجام به ویژه ایران و غرب راه توافق موقت را پیش ببرند.

فلاحت‌پیشه خطر فعال کردن مکانیسم ماشه را برای غرب و آمریکا بسیار خطرناک و بالا دانست و افزود: در صورت اتخاذ چنین تصمیمی چالش اصلی مذاکرات هسته‌ای به حدی جدی می‌شود که غربی‌ها چالش‌های مربوط به پیشرفت‌های تسلیحاتی متعارف ایران را از یاد ببرند. معتقدم ایرانی‌ها به گونه‌ای در عرصه‌های مختلف کار کرده‌اند که نباید آن را دست‌کم گرفت.

وی ادامه داد: اگر مقامات ایران بر این تصورند که با توافقات منطقه‌ای دیگر چالش‌های فرامنطقه‌ای از جمله برجام منتفی شده است سخت در اشتباهند. توافق‌های منطقه‌ای باید مقدمه‌ای برای حل و فصل چالش‌های جهانی باشد، اما متاسفانه برخی معتقدند توافق با عربستان یعنی بی‌نیازی از برجام که این رویکردی اشتباه است. فرصت‌های بین‌المللی برای کسب منافع ملی زودگذر هستند، ممکن است دو قدرت برای مدتی با یکدیگر درگیر باشند و بعد از مدتی اختلافات کنار گذاشته شود باید مراقب بود در این روند‌ها منافع کشور ضایع نشود.

(چاپ در شماره‌‌ی ۱۲۵۰ روزنامه‌ی یادگار امروز

مورخ ۱۶ اردیبهشت ۱۴۰۲)