گذری بر تاریخچه جامعه‌شناسی سیاسی ایران

(دکتر حسن نجف‌وند/ مدیر مسئول)

جامعه‌شناسی سیاسی ایران به لحاظ منابع و ماخذ سه منبع سنتی کتیبه‌ها، زمین‌شناسی، باستان‌شناسی و سیاست‌نامه‌های به خلقیات ایرانیان، پروتکل‌های دولتی و مصوبات مجلس و رساله‌های دکترا به لحاظ قالب بندی‌های نظری به نگرش‌های تاریخی، اثبات گرایانه، فرهنگی، گفتمانی قابل تقسیم است که جامعه‌شناسی سیاسی در ایران  به دو دوره سنتی و غیردانشگاهی و جامعه‌شناسی سیاسی دانشگاهی تقسیم می‌گردد که جامعه‌شناسی سیاسی دانشگاهی دارای رویکرد نظری اثبات‌گرایی و مارکسیسمی و توصیفی است.

در دوره اول تحقیقات اجتماعی غیرحقوقی و غیررسمی است که به سال‌ها پیش از شکل‌گیری مشروطه برمی‌گردد که بینش اجتماعی و تاثیر دگرگون‌ساز مردم (تنباکو و مشروطه) و ساختار طبقاتی و شیوه تولید و ظهور روشنفکرانی چون آقای کرمانی، آخوند‌زاده و آثار و افکار آنان سهم بزرگی در این جامعه‌شناسی سیاسی نقش داشته است.

در دوره دوم جامعه‌شناسی سیاسی ایران از سال ۱۳۲۵ توسط غلامحسین صدیقی و احسان نراقی پایه‌گذاری و از اساتیدی مانند احمد اشرف، نادر افشار، حشمت‌اله طیبی، محمد روح‌الامینی و متاثر از جامعه‌شناسی فرانسه و بر اساس آراء و اندیشه مکتب اثبات‌گرایی کنت و دورکیم بود و در خارج از دانشگاه از آثار صادق هدایت، جمال‌زاده، زرین‌کوب، حمید عنایت تاثیر گرفت اما به دلیل تنوع گروه‌های اجتماعی، ساختارها و اتفاقات و افزایش سطح سواد و گسترش بوروکراسی ضرورت توجه به جامعه‌شناسی بیشتر و جامعه‌شناسی انتقادی شکل گرفت.

با گسترش جامعه‌شناسی مارکسیستی در قبل از انقلاب جامعه‌شناسی اثباتی و تلفیقی رواج یافت یعنی شیوه تولید و پیدایش بور ژوازی ایرانی در اثر فرایند نوسازی و انتقال سرمایه از زمین و آب به نفت، نفوذ کمونیسم روسیه در جنگ جهانی اول و ظهور روشنفکران و جذب آن‌ها در حزب توده موجب موج نوگرایی غربی مارکسیستی در جامعه شد.

اما با استقرار نظام جمهوری اسلامی و تعطیلی سه ساله دانشگاه و اسلامی کردن دانشگاه‌های جامعه‌شناسی و علم سیاست را ترویج بی‌بند و باری غربی و تضعیف اعتقادات مذهبی مردم ایران و بر تغییر محتوایی آن‌ها تایید شد (آیت‌اله محمد تقی مصباح) و ستاد انقلاب فرهنگی با پاکسازی و اخراج تعداد زیادی از اساتید جامعه‌شناسی و علم سیاست (آمریکایی، فرانسوی) جای خود را به جوانان ایرانی و جامعه‌شناسی سیاسی استقلال خود را از دست داد و با تربیت نیروی انسانی از گرایشات مارکسیستی و اثباتی به تفکرات اسلامی روی آورد که در زمان جنگ تمام مسائل تحت الشعاع مسایل نظامی و پس از جنگ نگاه‌ها معطوف به حفظ امنیت داخلی و دستاوردهای انقلاب بود و دستگاه‌های حکومتی هم به صورت فعال و متنوع با ایجاد مراکز خاص موجب حمایت سیاسی اقتصادی دولت در رشته‌های علوم اجتماعی شدند.

(چاپ در شماره‌ ی ۱۱۹۸ روزنامه‌ی یادگار امروز

مورخ ۲۵ بهمن ۱۴۰۱)