آب‌، سرمایه‌ی استراتژیک کشورها

(پژوهشگر: صیدمیرزا بزرگ‌تبار)

آب‌های ژرف تجدیدپذیر یکی از منابع زیرزمینی و سرمایه‌ی استراتژیک دردنیا شناخته می شوند. خشکسالی‌های اخیر مناطق شرق و جنوب شرق کشور، شناخت این منابع راهبردی را درخور اهمیت قرار داده است. مطالعه‌ی اکتشافی در این خصوص برای کشورهایی که دچار کم‌آبی هستند یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر به حساب می‌آید و هزینه‌های کمتری را نسبت به تصفیه‌ی آب‌های دریا دارند. این آب‌ها جایی در اعماق زمین تجدیدپذیر بوده و کاملاً شرب هستند گرچه در درازمدت فرایند تبعات زیست محیطی غیرقابل جبرانی تنوع زیستی، کشاورزی و پوشش گیاهی و حاصل‌خیزی را تهدید می‌کنند اما استفاده‌ی بهینه از این آب‌ها در کوتاه‌مدت و میان‌مدت جهت جلوگیری از این کم‌آبی‌های احتمالی یک ضرورت تلقی می‌گردد اما انگاره‌ی طولانی‌مدت یک خطای راهبردیست که بایدجهت رفع این مشکل، راه برون‌رفت از وضعیت موجود فراهم گردد تا راه‌های جایگزین انتخاب شود.

همه‌ی کشورها برای رهایی از کمبودهای انرژی همواره به فکر انرژی جایگزین هستند. در عربستان علاوه بر اکتشاف نفت به منابع ژرف فسیلی دست پیدا کرده به‌طوری‌که ۵۰درصد آب موردنیاز شُرب، کشاورزی و صنعتی این کشور را تامین می‌کند. در لیبی نیز بخشی از آب شیرین مورد نیاز خود را در قالب پروژه‌های “رودبزرگ دست‌سازی”  نیز تامین می‌گردد. علاوه بر این بخشی از آب مورد نیاز لیبی در صحراها و جنگل‌های آمازون از طریق چاه‌های ژرف تامین می‌شود که گفته شده عمق این چاه‌ها بین هفت تا ده هزار متر درنوسان  است. در اندونزی و بنگلادش به دلیل بالا بودن سطح منابع آبی زیرزمینی چاه‌هایی به عمق ۱۵۰تا۴۰۰متر به بهره‌برداری می‌رسد۰

ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست؛ یک سفره آبی زیرزمینی که از کوه‌های هندوکش و از طریق منطقه سیستان وارد ایران می‌شود و پس از طی کردن منطقه‌ی کویری ایران، به خلیج فارس و دریای عمان می‌ریزد. عظمت این سفره آبی که به شکل رود در عمق ١٠٠٠ متری زمین در جریان است می‌تواند به دلیل کم‌آبی و خشکسالی‌های  متوالی بهره بجوید، اکنون کل مصرف آب شرب کشور طبق آمار سال ١٣٩۶ حدود ٧ میلیارد مترمکعب است. اما به لطف خدای مهربان این سفره زیر زمینی به تنهایی بیشتر از ١٠٠٠ میلیارد متر مکعب آب سالم و شیرین در خود جای داده است؛ یعنی معادل حدود ١٧٣ سال مصرف آب شرب کل ایران است که همان‌طور که اشاره شد ظرفیت خوبی برای جبران کم‌آبی تلقی می‌گردد۰

برای تهیه‌ی آب شرب موردنیاز بخش‌هایی از شرق و شمال شرقی ایران، نمک‌زدایی دریای عمان و استحصال و لوله‌کشی آن به این مناطق می‌تواندکمک شایانی باشد برای بحران کم‌آبی که البته در زمان دولت روحانی سرمایه‌گذاری خوبی شده و در شرف انجام است. علاوه بر این چاه بزرگی به عمق ۱۲۰۰متر درمنطقه‌ی سیستان و بلوچستان درحال حفاریست که گویا آبِ آن به صورت آرتزین و قابل شرب است و کارشناسان هم زنده بودن این آب را تائید کرده‌اند. عظمت این سفره‌ی آبی که به شکل رود است در عمق ۱۰۰۰متری زمین در جریان است که به تنهایی می‌تواندبیشتر از۱۰۰۰میلیاردمترمکعب آب سالم و شیرین را تامین کند البته دسترسی به  این آب‌ها در سال ۱۳۴۹ تا سال ۱۳۵۷ درکرمان حاصل شده است. آقاکوچک دانشمندایرانی دانشگاه کالیفرنیا برنده‌ی علوم هیدرولوژیک (آب) از اتحادیه‌ی ژئوفیزیک آمریکا می‌گوید: «زیر کویر لوت ایران دریایی پنهان است که این آب‌های ژرف قابل اکتشاف و بهره‌برداری هستند. این آب‌ها به سادگی تجدیدپذیر نیستندچراکه اغلب طی صدها و هزاران سال در لایه‌های عمیق و لابه‌لای گسل‌ها جای گرفته‌اند. البته بهتر است به جای تمرکز  بر استخراج آب‌های ژرف، مدیریت آب و الگوی مصرف را بهبود داد تا مصرف آب در همه‌ی بخش‌ها بخصوص بخش کشاورزی و صنعتی به حدنرمال و بالانس برسد».

یکی ازمعایب برداشت آب‌های زیرزمینی ژرف این است که ممکن است باعث تغییر شکل لایه‌های زمین شوند و زمین فرونشست کند؛ این پدیده در بسیاری از دشت‌های ایران قابل مشاهده است. مشکل کم‌آبی فقط به ایران منحصر نمی‌شود، در نقاطی از جهان، مشکلات خشکسالی به لحاظ عدم  بارش‌های نرمال مشاهده می‌شود. در کالیفرنیای آمریکا مثل ایران در قسمت شمالی بارندگی  فراوان دارد اما در قسمت‌های مرکزی و جنوبی هم بارندگی کم است وهم هوا بسیار گرم است. سدهای زیادی ساخته‌اند وآب‌های زیادی بین حوضه‌ها منتقل کرده‌اند اما بیشتر تمرکز بر بهبود مدیریت مصرف و بازیافت آب و پساب‌ها در این مناطق مدنظراست، البته انتقال آب بین حوضه‌ای در دراز مدت این مشکل منابع آبی راحل  نمی‌کند و صرفاً مشوقی برای مصرف بیشتر و توسعه‌ی بیشتر می‌شود.

ختم کلام، اگر به گذشته برگردیم “ایران به لحاظ این‌که روی کمربند خشک قرار دارد همواره با بحران‌های کمبود آب و خشکسالی در بازه‌های زمانی مختلف روبرو بوده است” و گواه این سخن حفر قنات‌هایی است که آثارآن‌ها موجود است، بنابراین برایند پدیده‌ی کم‌آبی در درازمدت باید این باشد که در این بخش سرمایه‌گذاری کلانی صورت گرفته و از طریق دریای عمان، میناب بندرعباس و چابهار و آب‌های ژرف که بدان‌ها اشاره شد و حتی حفر قنات‌ها آب مورد نیاز کشور تامین گردد و در همه‌ی بخش‌های کشاورزی و صنعتی و شهری هم مصرف آب مدیریت شود و هم تمرکز بر روی بازیافت آب ازطریق  پساب‌ها همان‌طور که اشاره شد روتین گردد تا با ایجاد محدودیت‌های حیاتی مشکلات از این حیث به حداقل برسد.

(چاپ در شماره‌ ی ۱۱۸۹ روزنامه‌ی یادگار امروز

مورخ ۱۲ بهمن ۱۴۰۱)