حلقه طلایی غنی از نفت و گاز

کریدور انرژی «چین_ایران_پاکستان_ترکیه_روسیه» دارای یک مفهوم راهبردی و اقتصادی است که با توجه به نزدیکی به آسیای مرکزی، پتانسیل گسترش شبکه را تا این منطقه خواهد داشت.

کریدورها یا مسیرهای حمل و نقل یک منطقه ی جغرافیایی بین دو نقطه است که مراکز مختلف را به هم پیوند می دهد و به جابجایی افراد و بارها کمک می‌کند. یک کریدور از یک یا چند مسیر تشکیل شده است که مراکز فعالیت اقتصادی را به هم متصل می‌کند. این مسیرها به نقاط انتهایی یکسانی با ترازهای مختلف اما توقف‌های انتقال مشترک متصل می‌شوند بنابراین، یک کریدور انرژی را می‌توان به عنوان کریدور حمل و نقلی که مناطق تامین و مصرف انرژی را از طریق انتقال نفت، گاز طبیعی، زغال سنگ و برق به هم متصل می‌کند، تعریف کرد.

مروری بر بازارهای انرژی در کریدور

چین: چین تولید کننده و وارد کننده خالص برق در منطقه است. این کشور همچنین به عنوان ششمین صادرکننده بزرگ برق در جهان، از نوامبر ۲۰۲۰ تا نوامبر ۲۰۲۱ به ارزش ۱۳۳ میلیون دلار برق صادر کرده است. در همین مدت، واردات برق این کشور ۳۹.۳ میلیون دلار هزینه داشت که آن را به چهل و یکمین واردکننده بزرگ برق در جهان تبدیل کرد.

ایران: ایران مسیر مناسبی را برای اتصال ترافیک دریایی اوراسیا ارائه می‌دهد و به عنوان رابط بین خاورمیانه و مناطق نفتی آسیای مرکزی عمل می‌کند. همچنین، ایران از ذخایر گاز و نفت فراوانی برخوردار است. علاوه بر آن، جمهوری اسلامی، تنگه هرمز را کنترل می‌کند که کریدور اصلی واردات نفت و گاز در منطقه آسیا و اقیانوسیه است.

ایران همچنان علاقه‌مند به توسعه کریدورهای فرامرزی برای غلبه بر انزوای دیرینه خود است. افزون بر این، صادرات انرژی برای تضمین پایداری در حالی که کشور برای بقای خود تحت فشار تحریم‌های اقتصادی تلاش می‌کند، موثر است.

پاکستان: پاکستان از غرب با ایران، از جنوب با خلیج فارس با خاورمیانه، از شمال با چین، از طریق افغانستان به آسیای مرکزی و از شرق با هند همسایه است. بنابراین، می‌توان گفت که پاکستان یک «چهارراه کریدور انرژی» است.

ترکیه: ترکیه کمبود نفت دارد و به گاز طبیعی وارداتی نیز متکی است. این کشور از نظر عرضه نفت به لحاظ جغرافیایی کشوری رقابتی در نظر گرفته می‌شود، زیرا بین منطقه بزرگ تولید کننده انرژی، اروپا، و کشورهای آسیای مرکزی و خاورمیانه که از نظر منابع انرژی غنی هستند، قرار دارد. اولویت‌های استراتژیک ترکیه شامل تشویق تنوع بخشیدن به منابع انرژی و تلاش برای ایجاد قطب‌های انرژی است.

روسیه: روسیه نه تنها از نظر مساحت بزرگ‌ترین کشور جهان است بلکه از نظر منابع طبیعی نیز غنی است. همچنین، روسیه در میان تولیدکنندگان، یک کشور پیشرو نفت و سایر مشتقات نفتی است. در سال ۲۰۲۰، تولید روزانه سوخت مایع آن به طور متوسط سالانه ۱۰.۵ میلیون بشکه در روز حفظ شد در حالی‌که تولید گاز طبیعی آن در همان سال، به میزان ۲۲.۵ تریلیون فوت مکعب برآورد شد.

هدف استراتژی انرژی روسیه در سال ۲۰۲۰ اتخاذ تدابیری تا سال ۲۰۳۵ است که به تنوع صادرات انرژی، مدرن‌سازی زیرساخت‌های انرژی، افزایش رقابت و توسعه فناوری‌ها و دیجیتالی شدن بهتر کمک می‌کند.

تصویری گسترده‌تر از کشورهای درگیر در کریدور

برای جمع‌بندی و ارائه‌ی تصویر گسترده‌تر، می‌توان گفت که کشورهای درگیر در حلقه طلایی کریدور انرژی، از نظر منابع انرژی، غنی و دارای منابع طبیعی فراوانی هستند. برخی از آن‌ها منابع انرژی فراوانی دارند در حالی که برخی دیگر وارد کننده انرژی برای تامین نیازهای داخلی خود در نظر گرفته می‌شوند.

روسیه منابع انرژی فراوانی دارد؛ در حالی که چین هم تولیدکننده، هم واردکننده و هم مصرف کننده بزرگ انرژی است. پاکستان هم واردکننده و هم مصرف‌کننده انرژی و یک کشور ترانزیتی است در حالی که ایران هم تولیدکننده انرژی و هم کشور ترانزیتی محسوب می‌شود. در میان این کشورهای ذکر شده، ترکیه هم واردکننده انرژی و مانند ایران و پاکستان یک کشور ترانزیتی است.

بنابراین، کریدور انرژی ((چین_ایران_پاکستان_ترکیه _روسیه)) دارای یک مفهوم راهبردی و اقتصادی است که ساخت آن در راستای آرزوهای انرژی این کشورها در نظر گرفته می شود. این کریدور انرژی همچنین نزدیک به منطقه آسیای مرکزی خواهد بود و پتانسیل گسترش شبکه خود را برای شامل کردن همه یا برخی از این کشورها در کریدور خواهد داشت.

پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که کریدور انرژی آسیای مرکزی_چین به اکثر نیازهای واردات گاز چین و همچنین طرح تنوع‌بخشی کشورهای آسیای مرکزی برای صادرات انرژی پاسخ می‌دهد. در این میان، پرداختن به اهداف استراتژیک بازیگران مهم منابع انرژی دریای خزر نیز اهمیت دارد.

نتیایج بررسی‌ها نشان می‌دهد که قدرت‌های بزرگی مانند روسیه، ایالات متحده و چین برای کسب سهم بزرگ‌تری از منابع طبیعی حوضه خزر با یکدیگر رقابت کرده‌اند، اما کشورهای آسیای مرکزی توانسته‌اند فضایی را ایجاد کنند؛ یعنی یک پلورالیسم ژئوپلیتیکی که در آن هیچ یک از قدرت‌های بزرگ نمی‌توانند ادعای تسلط داشته باشند.

اهمیت کریدور انرژی

سناریوسازی منابع جهانی پیشنهادی می‌تواند اتحادها و قدرت‌های در هم تنیده را با ترتیبات امنیتی تازه در حال ظهور احاطه کند. به نوبه خود، افزایش روابط استراتژیک دوجانبه و چندجانبه بین چین و روسیه، آن‌ها را به عنوان نیروهای افزایش دهنده در مخالفت با ایالات متحده که به طور فزاینده ای به عنوان نیروی رو به زوال شناخته می‌شود، معرفی می‌کند.

پکن، روسیه و پاکستان در سال ۲۰۱۶ روابط سه جانبه چند قطبی را به عنوان پاسخی به ناتوانی ایالات متحده در مبارزه با تروریسم در افغانستان برقرار کردند. در اواخر سال ۲۰۱۶، ایران، روسیه و ترکیه نیز همکاری‌های چندجانبه کشورهای بزرگ خاورمیانه را تشکیل دادند که در نهایت در سال ۲۰۱۸ به ائتلاف‌های دوجانبه متعدد تبدیل شد. این اتحادها، افغانستان و همچنین بخش‌های غنی از انرژی کشورهای آسیای مرکزی، مرکز اوراسیا و تا حدی خاورمیانه را نیز دربرگرفته است.

علاوه بر این، سازمان همکاری اقتصادی (اکو) و سازمان همکاری شانگهای دو نهاد فراملیتی هستند که مهمترین نقش را در اتحادهای امنیتی ایفا می کنند. از سوی دیگر، پاکستان به دلیل زیرساخت‌های چینی کریدور اقتصادی سی پک به‌ عنوان یک پیوند بین آن‌ها عمل خواهد کرد.

نفت خاورمیانه از طریق راه زمینی به استان سین کیانگ چین منتقل می شود که ۸۵ درصد سریع‌تر و ارزان‌تر خواهد بود در حالی که بخش ایرانی خط لوله گاز ایران و پاکستان تکمیل شده است. بر همین اساس، منابع نفت و گاز از ایران به چین می‌تواند از طریق زمینی از طریق بندر گوادر ارسال شود، اما می‌توان آن‌ها را از طریق خطوط لوله نفت و گاز داخلی ایران به مرز ایران و پاکستان و سپس از طریق خطوط لوله نفت و گاز داخلی پاکستان به چین منتقل کرد. در نتیجه، حمل و نقل با خط لوله مسیر اصلی حمل و نقل نفت و گاز خواهد بود و راه آهن و آب به عنوان پشتیبان در نظر گرفته خواهند شد.

در همین راستا، ترکیه نیز یک شبکه خط لوله گاز و نفت احداث کرده که آن را به روسیه، آسیای مرکزی و مناطق اصلی تولید انرژی خاورمیانه متصل می‌کند؛ ضمن این‌که با موفقیت منابع خود را برای اجتناب از وابستگی به یک منبع واحد متنوع کرده است. بر همین اساس، از طریق خطوط لوله انرژی برون مرزی، ترکیه نقش مهمی در انتقال گاز و نفت از مناطق دیگر به چین و پاکستان خواهد داشت.

از یک طرف، در حالی که مسیر استراتژیک انرژی جهانی را تغییر می‌دهد، این کریدور به نیازهای انرژی متنوع کشورهای علاقه‌مند به واردات انرژی پاسخ می‌دهد. با این حال باید توجه داشت که شبکه‌های انتقال انرژی پیچیده هستند. انتقال انرژی به پاکستان و چین را می‌توان به روش‌های مختلفی از جمله ترانزیت دریایی و زمینی، شبکه ریلی و خطوط لوله، در کنار کشتیرانی سنتی ادغام کرد که این منجر به کمک به صادرکنندگان نفت و کشورهای ترانزیتی در تنوع بخشیدن به بازارهای صادرات نفت خود و دستیابی به اهداف متنوع‌سازی می‌شود.

علاوه بر آن، انرژی ترکیه و ایران را می‌توان به بازارهای شرق آسیا، آسیای جنوب شرقی و آسیای جنوبی ارسال و انرژی ایران را از طریق ترکیه به اروپا منتقل کرد.

(چاپ در شماره‌ ی ۱۱۴۹ روزنامه‌ی یادگار امروز

مورخ ۲۶ آذر ۱۴۰۱)